Kunstmatige intelligentie heeft goede theologie broodnodig

‘Kunstmatige intelligentie op zijn best, is een beschrijving van de hemel,’ zegt Elon Musk tijdens een conferentie over dit onderwerp in september 2023.[1] Niemand hoeft meer te werken, iedereen heeft meer dan genoeg geld om rond te komen en elke ziekte kan worden genezen. Dit is slechts een van de vele voorbeelden waarin de afgelopen tijd technologie – en dan met name ‘kunstmatige intelligentie’ (meestal afgekort tot ‘AI’, van het Engelse Artificial Intelligence) – omkleed is met religieuze taal en metaforen.

De ingrijpbaarheid en alomvattendheid van deze technologie lijkt ons als mensen ertoe te bewegen om gebruik te maken van religieus discours om ons hiertoe te verhouden. In dit artikel wil ik de religieuze en spirituele kant van technologie, en dan met name AI, verder verkennen om na te gaan in hoeverre we hier kunnen spreken over een nieuwe god.
In het eerste gedeelte wordt een korte beschrijving gegeven wat AI is en waar het vandaan komt om vervolgens in het tweede gedeelte nader in te gaan op de historie van mens en technologie en de rol die religie hierin heeft gespeeld om, tot slot in het derde en laatste gedeelte in te gaan op religieuze en spirituele aspecten van AI en waarin ik betoog dat AI goede theologie nodig heeft.

Wat is AI?

Sinds de lancering van het chatprogramma ChatGPT door het Amerikaanse bedrijf OpenAIop 30 november 2022 staat AI plotsklaps volop in de belangstelling. In de media is er sindsdien een stortvloed van berichten die vol ongeloof beschrijven wat er allemaal wel niet mogelijk is en de enorme impact die het op onze maatschappij zal hebben.
Zo kan AI in de gezondheidszorg helpen bij het vroegtijdig diagnosticeren van ziektes en het personaliseren van behandelingen op basis van genetische informatie. In de landbouw kan AI bijdragen aan precisielandbouw, waardoor gewassen efficiënter worden verbouwd met minder verspilling van hulpbronnen en kan iedereen en kan iedereen onderwijs op maat krijgen. Onderzoekers van consultancybedrijf McKinsey hebben becijferd dat AI wereldwijd potentieel 4,4 biljoen US-dollar aan economische waarde kan toevoegen.[2]

Het lijkt wel alsof de bomen tot in de hemel groeien, maar er zijn ook grote zorgen. Economen van de zakenbank Goldman Sachs schatten dat door de toenemende mate van automatisering door AI potentieel 300 miljoen banen op het spel staan.[3] Daarnaast maken velen zich zorgen dat de ontwikkelingen veel te snel gaan en dat de macht bij slechts een handjevol bedrijven ligt. Kortom, er staat heel wat op het spel, maar het is goed om eerst stil te staan bij wat AI eigenlijk is.

Toen men in de jaren 50 begon na te denken over kunstmatige intelligentie, werd intelligentie vooral rationeel en logisch benaderd.

De Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid (WRR) hanteert de volgende definitie: AI is ‘het soort systemen dat intelligent gedrag vertoont door hun omgeving te analyseren en – met enige graad van autonomie – actie te ondernemen om specifieke doelen te bereiken.’[4] De WRR gebruikt bewust een zo abstracte en technologie-onafhankelijke definitie omdat AI een systeemtechnologie is, hetgeen betekent dat AI vaak een onderdeel is van producten of diensten zoals software, een slimme thermostaat of een zelfrijdende auto. Zonder dat we het vaak beseffen, speelt AI al een rol in ons dagelijkse leven; het stuurt ons via de snelste route naar onze bestemming in navigatie-apps, suggereert muziek die we zouden waarderen en selecteert de berichten die we zien op onze sociale media.

Naast haar raadgevende gaven, heeft AI nu de betoverende kracht om te scheppen, een kunst die men generative AI noemt; generatieve, kunstmatige intelligentie. Door deze magische techniek zijn gebruikers in staat om, louter met woorden als penseelstreken, zowel teksten als beelden en films tot leven te wekken. De vorige twee zinnen zijn gemaakt met ChatGPT en geven aan dat iedereen met woorden iets kan creëren.

De oorsprong van AI

De term AI werd in 1955 gemunt door de Amerikaanse wetenschapper John McCarthy. Op uitnodiging van het Amerikaanse ministerie van defensie dacht hij met een groep collega-wetenschappers na over wat het betekende om intelligente machines te hebben. Met andere woorden, stelden zij de vragen of machines kunnen leren zoals mensen en of deze machines menselijk gedrag kunnen vertonen.

In die tijd betekende intelligentie vooral rationeel en logisch na kunnen denken en als ultieme vorm hiervan, gold het spel schaken. Er werd decennialang geëxperimenteerd om de machine, die later de computer genoemd werd, te leren te schaken en in 1997 wist de schaakcomputer DeepBlue van het bedrijf IBM de wereldkampioen schaken Gary Kasparov te verslaan.[5] Sinds de jaren 50 heeft het begrip intelligentie echter een veel bredere betekenis gekregen, waarin de nadruk veel meer is komen te liggen op communicatie en emotie.

Door de opkomst van het internet, de explosieve groei van de hoeveelheid data en wetenschappelijke doorbraken op het gebied van AI-algoritmes, liet de computer steeds vaker intelligent gedrag zien. In 2011 wist een AI-systeem genaamd Watson, de twee beste spelers aller tijden van het Amerikaanse quizprogramma Jeopardy! te verslaan[6] en in 2016 versloeg AlphaGo, een AI-systeem van Google DeepMind de wereldkampioen Lee Sedol in het moeilijkste bordspel ter wereld: Go. [7] In 2022 behaalde een met AI gemaakt schilderij de eerste prijs bij een kunstwedstrijd in de VS[8] en een half jaar later weigerde een Duitse fotograaf een prestigieuze prijs in ontvangst te nemen omdat hij de winnende foto met AI had gemaakt.[9]

Zoals Arthur C. Clarke ooit stelde, is elke voldoende geavanceerde technologie niet te onderscheiden van magie.

Samengevat, als we intelligentie definiëren als het nabootsen van menselijk gedrag, dan laat de machine op steeds meer fronten zien dat het intelligent is. De mens en de machine zijn samen bezig in een ingewikkelde dans waarin de grote vraag is wie of wat hetgeen is dat de dan dans leidt; maar waarbij mensen zich ook steeds meer afvragen of zij deze door AI aangezette dans wel kunnen ontspringen.

In de maatschappij zijn er diverse narratieven die het verloop van deze dans weergeven. Aan de ene kant van het spectrum wordt AI gezien als de dominante danspartner die uiteindelijk alleen met zichzelf wil dansen en de mens als muurbloempje langs de kant laat staan. Maar aan de andere kant wordt AI gezien als de ideale danspartner die de mens boven zichzelf uit laat stijgen. De grote techbedrijven zetten groots in op het laatste narratief en gebruiken hiervoor woorden als copiloot of fluisteraar waarbij momenteel de early adopters het vooral op die manier inzetten.[10] Veruit de grootste meerderheid van de mensheid die voor het eerst kennismaken met vooral generatieve AI, vinden het toch vooral een magische ervaring die reacties van angst en ontzag ontboezemen. Het lijkt bijna een religieuze ervaring en dit komt overeen met een uitspraak die de bekende sciencefiction auteur Arthur C. Clarke ooit deed dat elke voldoende geavanceerde technologie niet te onderscheiden is van magie.

Technologie en religie

Veel mensen denken vaak dat de werelden van technologie en religie weinig met elkaar te maken hebben. Veel gelovigen hebben een haat-liefdeverhouding met technologie. Aan de ene kant maakt iedereen gebruik van de computer en de pen, en aan de andere kant roept nieuwe technologie bij velen vooral weerstand op omdat het niet bevorderlijk is voor je relatie met God en je naasten.

Grappig genoeg werd in de vroege Middeleeuwen juist het tegenovergestelde gedacht: technologie werd gezien als een middel om dichter bij God te komen. De invloedrijke Ierse filosoof Johannes Scotus (800-877) stelde dat de mens, gevormd door de Schepper, de mogelijkheid had om de verbroken band met God na de zondeval te herstellen door zelf te creëren, oftewel door technologie te gebruiken.

Deze gedachte werd omarmd door de kerk en veel technologische innovaties, zoals het waterrad werden in kloosters gedaan en een innovatie zoals de boekdrukkunst heeft er mede voor gezorgd dat de Bijbel in vele talen beschikbaar kwam en verspreid werd over de wereld – de katholieke kerk wordt door sommigen ook wel het ‘Silicon Valley van de Middeleeuwen’ genoemd.[11] In dit alles was de onderliggende gedachte dat technologische vooruitgang zou leiden tot morele vooruitgang; of in meer theologische termen, vooruitgang in technologie is de redding voor de mens die het koninkrijk van God een stukje dichterbij brengt.

Volgens Jacques Ellul heeft het gebruik van technologie de vorm van religie aangenomen waarbij het ons leven stuurt, en bepaalt hoe we ons leven zinvol in kunnen vullen.

Deze gedachte heeft veel christelijke denkers tot aan de Verlichting beïnvloed. Na de Verlichting kwam de mens steeds meer centraal te staan en verdween God langzaam uit Jorwerd, waardoor in het christelijk denken een kentering ontstond ten aanzien van technologie. Door technologische vooruitgang was de mens steeds beter in staat om voor zichzelf te zorgen en de wereld te begrijpen en te verbeteren. Technologie en wetenschap werden de paradepaardjes van het Verlichtingsproject die met hun nieuwe wetenschappelijke inzichten het traditionele mens- en wereldbeeld, waarin God de wereld geschapen had met daarin de mens als kroon op de schepping, volledig op de kop gezet hebben.

Sindsdien zien veel christenen technologie vooral als hubris en niet meer als een middel om het proces van de nieuwe hemel en de nieuwe aarde te versnellen. Volgens de Franse denker en socioloog Jacques Ellul (1912-1994) leven we sinds de Tweede Wereldoorlog in een wereld die volledig vormgegeven en bestuurd wordt door technique waarbij het heersende wereldbeeld is om onze maatschappij zo nuttig en efficiënt mogelijk in te richten. Volgens Ellul heeft het gebruik van technologie de vorm van religie aangenomen waarbij het ons leven stuurt, en bepaalt hoe we ons leven zinvol in kunnen vullen.

Ellul wordt vaak gezien als een techno-pessimist maar mede door de snelle ontwikkelingen in AI, wordt steeds vaker duidelijk dat technologie een religieuze en spirituele rol speelt in onze maatschappij, precies zoals Ellul ruim zeventig jaar geleden al voorspelde.

Religieuze en spirituele aspecten van AI

In religiewetenschappen wordt de rol van religie in samenlevingen bestudeerd. Het is lastig om een eensluidende definitie van religie vast te stellen maar er heerst een wetenschappelijke consensus dat elke religie de volgende kenmerken heeft: een ontstaansmythe die verklaart waar de mens vandaan komt en welke rol God of goden daarin spelen. Daarnaast is er een verlossingsnarratief waarin beschreven wordt hoe religie de mens kan verlossen van de ellende op deze aarde en een eschatologisch perspectief waarin een stip op de horizon beschreven wordt waarheen de mensheid zich zal ontwikkelen. Daarnaast heeft elke religie priesters en profeten die het ‘gewone volk’ helpen om de religie te duiden en richting te geven.

Theologie bestudeert hetzelfde maar het verschilt van religiewetenschappen doordat deze verschijnselen vanuit een bepaald binnenperspectief, zoals een christelijk of joods geloof, bestudeert; terwijl de religiewetenschapper een meer neutraal en afstandelijker buitenperspectief kiest. In het verdere gedeelte zal ik eerst AI beschrijven vanuit een religiewetenschappelijk standpunt en in het laatste gedeelte vanuit een christelijk theologische kijk.

Wat opvalt is dat vele van de toekomstverhalen die in het kader van AI worden verteld, zich aan de uiteinden van het spectrum van utopie en dystopie bevinden.

De Amerikaanse theoloog Philip Hefner noemt de mens een created co-creator waarbij de mens dingen schept naar zijn evenbeeld zoals God de mens schiep naar zijn beeld (Genesis 1:27). De ontstaansmythe van AI, zoals hierboven beschreven, waarbij het doel was om machines te scheppen die denken en leren zoals de mens, geeft de mens de goddelijke rol van schepper. Omdat AI naar ons beeld gemaakt is, laat het zien wie wij als mensen zijn en wat wij belangrijk vinden.

Doordat AI ons een spiegel voorhoudt, laat het de mens in al haar mooie en minder mooie verschijningsvormen zien; AI laat zien hoe creatief een mens kan zijn maar evengoed legt het systemische vooroordelen bloot die in onze maatschappij aanwezig zijn. Doordat AI op steeds meer terreinen hetzelfde kan als de mens – of het zelfs veel beter kan –, roept deze bespiegeling bij steeds meer mensen ook fundamentele, existentiële vragen op als ‘wie is de mens?’ en ‘wat maakt de mens uniek?’

Dit vertrekpunt leidt tot verschillende routes hoe mensen naar de toekomst met AI kijken. Wat daarbij opvalt is dat vele van deze toekomstverhalen zich aan de uiteinden van het spectrum van utopie en dystopie bevinden.

AI als verlosser

AI-optimisten geloven dat AI de verlosser is die ons als mensheid gaat helpen om de grote problemen van de 21e eeuw, zoals klimaatverandering, sociale ongelijkheid en armoede, op te lossen. Dit soteriologische perspectief (van soteria; verlossing) tref je vooral aan in Silicon Valley waar het geloof heerst dat door middel van technologie alles op te lossen is, hetgeen de Amerikaanse filosoof Evgeny Morozov tech solutionism noemt.[12]

Aan de andere kant van het spectrum is er sprake van wat Barend Last en zijn medeauteurs ‘apocalyptisch alarmisme’ noemen waarin een dystopisch wereldbeeld opdoemt waarin AI grote negatieve gevolgen voor de mens zal hebben en uiteindelijk de mensheid wellicht zal vervangen.[13]

Beide perspectieven worden vaak gebruikt en uitvergroot in de media en zijn vooral afkomstig uit populaire sciencefictionliteratuur en films. Beide narratieven zijn eendimensionaal en bieden een gemankeerde weergave van de complexe werkelijkheid van hoe AI ons leven en onze maatschappij vormgeeft.

Wat opvalt, is dat in beide scenario’s AI goddelijke eigenschappen worden toegeschreven; AI is anders, beter en slimmer dan de mens, of theologisch gesproken, het is alomtegenwoordig, alwetend en almachtig. In het utopische beeld is AI, zoals Musk al zei, de hemel op aarde, en in het dystopisch beeld betekent het dat ons leven een hel wordt of dat we het zelfs helemaal niet meer kunnen navertellen.

Er wordt verrassend vaak religieuze taal gebezigd als men het heeft over de grote maatschappelijke gevolgen van AI.

Een andere interessante observatie is dat de eschatologische (van eschaton; einde)visie over AI bepalend is voor de verlossingsvraag in het hier en nu en uiteindelijk begint bij het mens- en wereldbeeld dat iemand heeft. Met andere woorden, de manier waarop iemand in de wereld staat en naar de mens kijkt, bepaalt uiteindelijk hoe AI de toekomst zal gaan bepalen en welke rol de mens daarin uiteindelijk speelt.

Veel mensen zullen zich niet herkennen in de hierboven beschreven narratieven en zullen zeggen dat AI altijd een stuk gereedschap is en zal blijven, en derhalve dus nooit menselijke, laat staan goddelijke, eigenschappen kan hebben. Indirect speelt religie voor hen ook een rol in deze discussie omdat zij ergens zingeving uit halen en AI in steeds grotere mate een rol gaat spelen in hoe onze samenleving wordt ingericht en waar je zingeving aan kan ontlenen.

Als er geschreven wordt over de grote maatschappelijke transformaties die AI mogelijkerwijs teweeg zal brengen dan wordt er heel vaak religieuze taal gebruikt. Een mooi voorbeeld hiervan is een interview in de Volkskrant met hoogleraar computerwetenschappen Felienne Hermans. Zij zegt dat we in het einde der tijden leven en dat je allemaal halleluja-verhalen hoort terwijl ze zelf het gevoel heeft terecht te zijn gekomen in een ‘sciencefictionfilm van de dystopische soort.’[14]

AI heeft goede theologie nodig

Zoals hierboven is beschreven, roept AI vooral antropologische vragen op waarbij antwoorden worden gezocht op de vraag wie de mens is en wat de mens uniek maakt. Daarnaast hebben veel discussies over AI veel verborgen religieuze kenmerken en wordt er gebruikt gemaakt van religieuze taal. Hieruit volgt dat AI niet alleen als een socio-technisch verschijnsel bestudeerd kan worden maar ook als religieus en spiritueel verschijnsel en dat de (christelijke) theologie bronnen heeft die hierbij behulpzaam kunnen zijn. Kortom AI heeft goede theologie broodnodig.[15]

Het is belangrijk om ons in dit gesprek te realiseren dat intelligentie niet hetzelfde is als wijsheid.

In de christelijk theologische antropologie, die gebaseerd is op een mensbeeld uit de Bijbel, is de mens een complex, gelaagd en relationeel wezen dat in zichzelf waardig is. Dit mensbeeld biedt een robuust, veerkrachtig en hoopvol houvast dat gegrond is op een stevig fundament. Dit mensbeeld is niet alleen hoopvol in goede tijden maar biedt ook troost en hoop in complexe tijden vol onzekerheid. Voor christenen kan een herbezinning op wat het in de basis betekent om mens te zijn, hoop en moed bieden voor een moeilijke en complexe toekomst.

Dit christelijke mensbeeld zou daarom vruchtbare bodem kunnen zijn voor een visie op AI – ook in het maatschappelijke gesprek over de rol die AI speelt. Juist het rijke en robuuste mensbeeld kan worden ingebracht als antwoord op het vaak eenzijdige, platte, mechanistische mensbeeld dat de standaard is in dit gesprek. Bij elke doorbraak in AI waarin we denken dat we de mens een stukje beter begrijpen, blijkt dat de mens veel complexer en gelaagder in elkaar steekt dan men daarvoor dacht, oftewel, the more your know, the less you know.

Is AI een nieuwe god? Het lijkt erop dat AI veelvuldig, vaak onbedoeld, goddelijke eigenschappen toebedeeld krijgt in de media. Het is belangrijk om deze religieuze taal waarmee het gesprek over AI omkleed is, te herkennen; en om dit gesprek in te steken vanuit het robuuste christelijke mensbeeld, dat tot naar alle waarschijnlijkheid tot een evenwichtigere visie op AI leidt.

Tot slot, is het ook goed om te beseffen dat intelligentie niet hetzelfde is als wijsheid. Machines kunnen wellicht intelligent gedrag vertonen maar hebben niet de wijsheid die mensen nastreven zoals die terug te vinden is in de wijsheidsliteratuur in de Bijbel – denk aan Psalmen, Prediker, Spreuken en Job. AI biedt een nieuwe context aan eeuwenoude vragen en theologie biedt goede aanknopingspunten om hier op een verantwoorde en goede manier mee om te gaan.

Benieuwd naar meer? Beluister ook de aflevering van De theologie podcast met Jack Esselink.

Noten

[1] Dr. Know-it-all Knows it all, “GOING VERTICAL! Musk AI SINGULARITY Roundtable,” Youtube, 19 september 2023: https://youtu.be/S15Yl9Sfwlg?si=c_IjAK8eNU7D9dk1.

[2] Voor het besef: we hebben het dus over 4.400 miljard Amerikaanse dollars. Ter vergelijking, is het totale bruto binnenlands product van het VK in 2021 3.100 miljard dollar. Zie voor het hele rapport van McKinsey: Michael Chui, Eric Hazan, Roger Roberts, et al., “The economic potential of generative AI: The next productivity frontier,” McKinsey, 14 juni 2023: https://www.mckinsey.com/capabilities/mckinsey-digital/our-insights/the-economic-potential-of-generative-ai-the-next-productivity-frontier.

[3] “Generative AI could raise global GDP by 7%,” Goldman Sachs, 5 april 2023: https://www.goldmansachs.com/intelligence/pages/generative-ai-could-raise-global-gdp-by-7-percent.html.

[4] Corien Prins, Haroon Sheikh, Erik Schrijvers, et al. “WRR-Rapport nr. 105: Opgave AI. De nieuwe systeemtechnologie.” Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, 11 november 2021: https://www.wrr.nl/publicaties/rapporten/2021/11/11/opgave-ai-de-nieuwe-systeemtechnologie.

[5] “Deep Blue,” IBM: https://www.ibm.com/ibm/history/exhibits/vintage/vintage_4506VV1001.html.

[6] Het spel Jeopardy! is niet bekend in Nederland maar is een van de populairste quizprogramma’s in Amerika. Het idee is dat je een antwoord voorgeschoteld krijgt waarbij de kandidaat de bijbehorende vraag moet noemen. “IBM-Watson Defeats Humans in “Jeopardy!”,” CBS, 17 februari 2011: https://www.cbsnews.com/news/ibm-watson-defeats-humans-in-jeopardy/.

[7] Demis Hassabis, “AlphaGo’s ultimate challenge: a five-game match against the legendary Lee Sedol,” The Keyword, 8 maart 2016: https://blog.google/technology/ai/alphagos-ultimate-challenge/.

[8] Kevin Roose, “An A.I.-Generated Picture Won an Art Prize. Artiests Aren’t Happy.” The New York Times, 2 september 2022: https://www.nytimes.com/2022/09/02/technology/ai-artificial-intelligence-artists.html.

[9] Steve Dent, “German artist refuses award after his image wins prestigious photography prize,” Engadget, 17 april 2023: https://www.engadget.com/german-artist-refuses-award-after-his-ai-image-wins-prestigious-photography-prize-071322551.html.

[[1]0] Voorbeelden hiervan zijn Microsoft CoPilot en Amazon CodeWhisperer.

[[1]1] Pascal-Emmanuel Gobry, “The Catholic Church used to be like Silicon Valley. Can it be again?” America, 13 december 2017: https://www.americamagazine.org/arts-culture/2017/12/13/catholic-church-used-be-silicon-valley-can-it-be-again.

[[1]2] Ian Tucker, “Evgeny Morozov: ‘We are abandoning all the checks and balances’,” The Guardian, 9 maart 2013: https://www.theguardian.com/technology/2013/mar/09/evgeny-morozov-technology-solutionism-interview.

[[1]3] Barend Last, Erdinç Saçan en Emile van Bergen, “Opinie: ‘Kijk verder dan de jubelende optimsten of de doempredikers van AI’,” Het Parool, 26 oktober 2023: https://www.parool.nl/columns-opinie/opinie-kijk-verder-dan-de-jubelende-optimisten-of-de-doempredikers-van-ai~b8357960/.

[[1]4] Laurens Verhagen, “Hoogleraar computerwetenschappen vreest opmars AI: ‘Wilt u 50 euro extra betalen voor een mens? Toets 1’,” De Volkskrant, 16 maart 2023: https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/hoogleraar-computerwetenschappen-vreest-opmars-ai-wilt-u-50-euro-extra-betalen-voor-een-mens-toets-1~b5a92a0d/.

[15] Als christelijk theoloog en christen beperk ik me in dit artikel tot de christelijke theologie, maar ook in andere theologische stromingen wordt er nagedacht over deze vragen.