Lieve Renate, beste Eberhard
Fragment uit Verzet en overgave van Dietrich Bonhoeffer
Het boek Verzet en overgave behoort ongetwijfeld tot de grote klassieke werken in de religieuze literatuur. Het boek bevat de aantekeningen en brieven die Bonhoeffer in de gevangenis schreef van 1943 tot 1945. Met de ernst en de scherpte van een ter dood veroordeelde denkt hij na over de toekomst van de mens en met name de christen, over de mondigheid van de mens, over een areligieus christendom en de plaats van de kerk in de wereld. Lees hieronder een fragment uit deze klassieker.
Aan Renate en Eberhard Bethge Kerstavond 1943
Lieve Renate, beste Eberhard. Het is half tien; ik heb een paar mooie vredige uren beleefd en met grote dankbaarheid gedacht aan jullie, dat jullie vandaag bij elkaar konden zijn. Dat we ook dit jaar elkaar de Dagteksten konden geven was een van mijn grootste kerstvreugden. Ik had er al dikwijls aan gedacht en erop gehoopt, maar het leek me niet meer mogelijk. Nu zal dit boek dat zoveel voor mij betekende in de afgelopen maanden ons ook het komende jaar vergezellen en als we het ’s morgens lezen zullen we aan elkaar denken. Heel, heel hartelijk dank! Bijzonder fijn dat jullie die mooie dichtbundel voor me uitzochten, ik lees er graag in en heb er veel aan.
Als je van iemand houdt en je bent van hem gescheiden, kan niets de leegte van zijn afwezigheid vullen
Ik vond het eerst wat vervelend dat ik jullie deze keer niets moois kan geven; maar mijn gedachten en wensen waren, zo mogelijk, hartelijker bij jullie dan ooit. Ik zou graag wat zeggen over de tijd van scheiding die jullie wacht. Hoe zwaar die scheiding ons valt, daar hoeven we niet over te spreken. Maar nu ik driekwart jaar weg ben van alle mensen van wie ik houd, heb ik enkele ervaringen opgedaan en die wil ik jullie schrijven. Eberhard en ik hebben tot nu toe alle ervaringen die belangrijk voor ons waren uitgewisseld en hebben elkaar zo vaak geholpen; daar ga jij nu op een of andere manier in delen, Renate. Je moet maar proberen je ‘oom’ wat te vergeten en meer te denken aan de vriend van je man.
In de eerste plaats: als je van iemand houdt en je bent van hem gescheiden, kan niets de leegte van zijn afwezigheid vullen; je moet dat niet proberen, je moet eenvoudig aanvaarden en volharden. Dat klinkt erg hard maar het is ook een grote troost; want zolang de leegte werkelijk leeg blijft , blijf je daardoor met elkaar verbonden. Het is fout te zeggen: God vult die leegte. Hij vult ze helemaal niet, integendeel, Hij houdt die leegte leeg en helpt ons zó de vroegere gemeenschap met elkaar te bewaren, zij het ook in pijn. Verder: hoe mooier en rijker de herinneringen des te moeilijker de scheiding. Maar dankbaarheid verandert de pijn der herinnering in stille vreugde. De mooie dingen van vroeger zijn geen doorn in het vlees maar een kostbaar geschenk dat je meedraagt.
Vanaf het ontwaken tot aan het slapengaan, moeten wij de ander bij God aanbevelen en aan Hem toevertrouwen
Je moet zorgen dat je niet in je herinneringen blijft graven en je je erin verliest; een kostbaar geschenk bekijk je niet aldoor, maar alleen op bijzondere ogenblikken; buiten die ogenblikken is het een verborgen schat, een veilig bezit; dan wordt het verleden een blijvende bron van vreugde en kracht. Vervolgens: tijden van scheiding zijn voor het samenleven niet verloren of onvruchtbaar, dat hoeft tenminste helemaal niet. Juist in zo’n tijd kan er – ondanks alle moeilijkheden – een heel bijzondere, sterke gemeenschap groeien. En dan: het is me hier sterk opgevallen, dat je wat er werkelijk gebeurt, wel dragen kunt maar dat angst en zorg vooraf de gebeurtenissen zo eindeloos verzwaren. Vanaf het ontwaken tot aan het slapengaan, moeten wij de ander bij God aanbevelen en aan Hem toevertrouwen; onze zorg voor de ander moeten we laten uitgroeien tot gebed.
Dietrich Bonhoeffer (1906-1945) is voor velen de bekendste theoloog uit de twintigste eeuw. Hij heeft een onuitwisbare indruk gemaakt door zijn verzet tegen het bewind van Hitler, wat leidde tot zijn executie in 1945.
Dietrich Bonhoeffer, Verzet en overgave. Brieven en aantekeningen uit de gevangenis. Uitgeverij: KokBoekencentrum, Utrecht, 2024. 448 pp. €29,99. ISBN 9789043541862