Maatschappelijke inzet van kerken

Ondanks dalende ledentallen en het sluiten van kerkgebouwen blijkt verrassend dat de bedragen voor diaconale uitgaven groeien en er meer vrijwilligers actief zijn.
In 2015 presenteerde Kerk in Actie in samenwerking met de Federatie van Diaconieën het onderzoek ‘Dienen, Delen, Doen’ waarin een beeld werd geschetst van hoe plaatselijke kerken en hun diaconieën inspelen op de nood in de samenleving. Daaruit kwam onder andere naar voren, dat omgezet in euro’s de diaconieen van de Protestantse Kerk in Nederland een kwart miljard euro per jaar bijdragen aan de samenleving. Als je meer inzoomt op deze inzet kom je een brede waaier aan diaconale activiteiten tegen. Kenmerkend is dat het laagdrempelige concrete hulp is, mensgericht en aantrekkelijk voor (niet) kerkelijke vrijwilligers om aan mee te doen. Het diaconale werk oogst veel waardering als organisaties en niet-gelovigen er mee in aanraking komen, maar is vaak te weinig zichtbaar voor de buitenwacht.
Waar gaat het om bij de maatschappelijke inzet?
‘Who cares’ is een van de meest prikkelende vragen die langs komt op facebook. Een vraag die aan ons gesteld wordt, persoonlijk, als geloofsgemeenschap en als samenleving.
Het evangelie leert ons om niet voor ons zelf te leven. Present zijn – beschikbaar zijn voor de ander is een warme deken in onze samenleving, waarin geen schaarste is aan geld maar wel aan tijd. In het genoemde onderzoek ‘Dienen, Delen, Doen´ bleek dat zo’n 40 miljoen vrijwilligersuren ingezet worden in allerlei diaconale activiteiten. Die uren symboliseren geen klinkende munten maar zijn sporen van hoop. De kerk kan als diaconale geloofsgemeenschap in buurten een belangrijke verbindende rol spelen, mits ze dat doet met open vensters. We stimuleren dat onder andere bij Kerk in Actie via het project Zorgzame Kerk. Zo worden in Delft -na het sluiten van het kerkgebouw -midden in het buurtcentrum lunchcafés georganiseerd waarin mensen elkaar vinden om zich samen in te zetten de buurt meer leefbaar te maken. In het diaconaat hoeven we ons niet neer te leggen bij de status quo van onze samenleving, waarin mensen opgroeien die jarenlang niet zonder voedselbank kunnen, waarin het aantal daklozen stijgt en waarinmigranten zonder perspectief jarenlang moeten wachten. Niet alleen hún menswaardigheid staat onder druk, ook die van ons zelf. Zo gezien gaat het bij de maatschappelijke inzet ook over óns samen-leven. Het gaat niet alleen over het nu, maar het is ook toekomstgericht. In het diaconaat, waarin we ‘geloven in delen’, zien we iets oplichten van Gods Koninkrijk.
Het diaconaat hoeft zich niet neer te leggen bij de status quo van onze samenleving
Wat zijn belangrijke uitgangspunten?
‘Helpen wie geen helper heeft’ is een al langer gebruikt credo in het diaconale werk. Het geeft houvast bij het maken van onvermijdelijke keuzes bij de vraag op wie het diaconaat zich moet richten en het helpt om dichtbij de essentie van het diaconaat te blijven. Door in het diaconaat ‘degene die rechteloos is en zonder helper’ centraal te stellen proberen we in onze netwerksamenleving, waarin digitalisering en streven naar maakbaarheid domineren, uitsluiting tegen te gaan. Niet iedereen is in staat zelfredzaam te zijn of beschikt over een sociaal netwerk waar hij of zij op terug kan vallen.
In het helpen van degene die geen helper heeft, is het risico aanwezig dat we de ander overrulen. Daarom geen actie zonder eerst te luisteren met aandacht. Het helpt ons ook te zien hoeveel veerkracht mensen in hun benarde situatie tonen. Daarom benadrukken we in het diaconale werk hoe belangrijk de waarde ‘wederkerigheid’ is in ontmoetingen. De kern hiervan werd uitgedrukt door een vrouw die te maken had met armoede in haar leven: ‘Als je mij komt helpen kun je weer gaan, als je komt om samen te werken ben je mijn bondgenoot en laten we samen optrekken.’ De toetssteen van ons diaconaal handelen zou je kunnen zeggen is of het mensen sterkt in hun eigenwaarde.
Het woord ‘helpen’ kan ons ook op het verkeerde been te zetten. Ranfar Kouwijzer, diaconaal predikant te Haarlem pleit er terecht voor om in het diaconaat de roep om gerechtigheid meer prioriteit te geven. Dan gaat het om mensen helpen aan recht. Denk in dit verband aan het ontrafelen van mythes in de stroom berichten in de media. Of denk aan het aan de kaak te stellen van zaken op zo’n manier dat het mensen niet alleen aan het denken zet maar ook raakt en motiveert om beleid aan te passen. Ook gaat het hierbij om concrete zaken, zoals het betalen van leges voor uitgeprocedeerde vluchtelingen omdat hun vluchtverhaal nog niet voldoende gehoord is in eerdere procedures. Met de opkomst van bijvoorbeeld SchuldHulpMaatje is in het diaconaat een wissel genomen. Hierdoor is er meer aandacht gekomen voor helpen aan perspectief. De inzet van de SchuldHulpMaatjes is erop gericht dat hulpvragers daadwerkelijk weer financieel gezond kunnen leven en ondersteunt hen daarbij via coaching en het vergroten van hun sociale netwerk. Door meer aandacht te geven aan preventie probeert men nieuwe schulden te voorkomen.
De kerk in actie: lokaal, nationaal en internationaal
• Lokaal is er sprake van een fijnmazig diaconaal netwerk waarbij op dit moment de voedselbanken, maatjes projecten, noodfondsen, maaltijdprojecten, weggeefwinkels en inloophuizen het meest in het oog vallen. Dit rijtje kun je aanvullen met veel bezoekwerk dat gedaan wordt aan mensen die zorgafhankelijk of eenzaam zijn; en met de hand-en spandiensten die verricht worden -in klein verband of via organisaties als Present en Hip -achter anonieme voordeuren waar een helpende hand nodig is.
• Landelijk organiseert Kerk in Actie al jaren de paasgroeten kaartenactie. Daardoor vinden zo’n 60.000 kaarten elk jaar hun weg naar gevangenen in Nederland en naar Nederlandse gevangenen wereldwijd. De vaak eenvoudige vriendelijke woorden op deze kaarten raken aan iets existentieels, iets waarin God ervaren kan worden. Gevangenen die ze ontvangen in de kerkdienst vertellen dat het hen ontroert te worden gezien als een mens die niet uitgekotst wordt en niet vergeten wordt. Een bescheiden diaconaal gebaar maar met grote impact.
• Duurzaamheid is geen nieuw thema voor de kerken omdat we al vele jaren de Wereldwinkels kennen die producten en hun makers voor een eerlijke prijs onder onze aandacht brengen. Nieuw is wel het groeiende netwerk van de Groene Kerken Actie waarin ruim 100 plaatselijke kerken participeren die in hun kerk en buurt concrete duurzame activiteiten opzetten.
• Maar aandacht voor duurzaamheid brengt ons ook direct in verband met geloofsgemeenschappen wereldwijd, die onder andere te maken hebben met de gevolgen van klimaatveranderingen en andere bedreigingen van hun bestaan. Vanuit plaatselijke kerken is men via Kerk in Actie op allerlei wijzen betrokken bij het wereldwijde netwerk van kerken en partnerorganisaties die zich sterk maken voor kinderen in de knel, die direct en permanent noodhulp bieden bij rampen en aan velen die op de vlucht zijn. In samenlevingen waarin andere religies een grote rol spelen, hebben zij als minderheidsgroepen veel met ons te delen. Hoe ze met spanningen omgaan en hoe ze samenwerken in de lokale gemeenschappen aan veiligheid en het ondersteunen van mensen bij het opbouwen van een zelfstandig bestaan. Hoe het geloof hen hierin inspireert en gaande houdt. Plaatselijke diaconieën en ZWO-commissies delen deze praktijkverhalen in kerkelijke gemeenten of gaan net als partnerorganisaties in Latijns-Amerika en Zuid-Afrika via de methode van contextueel bijbellezen aan de slag om in groepen de Bijbel voor het dagelijks leven op nieuw te verstaan. De migratiestromen wereldwijd hebben ook consequenties voor de maatschappelijke inzet van kerken hier in Nederland. Dat is te zien aan de groeiende aandacht voor vluchtelingen in ons land. Men is betrokken bij taallessen en andere activiteiten voor vluchtelingen in asielzoekerscentra of in de buurt. Een bijzondere diaconale activiteit vormen de wakes bij detentiecentra waarbij gebeden wordt voor de (on)bekende opgesloten asielzoekers.
Zo is de kerk in actie, ver weg en dichtbij. Geïnspireerd door Jezus Christus die wat er was, vijf broden en twee vissen, zegende en deelde met wie niets hadden. We delen met al onze lokale en wereldwijde gemeenschappen wat ons gegeven is aan tijd, talent, aandacht en zorg, geloof en goed.
Toetssteen: sterkt diaconaal handelen mensen in hun eigenwaarde?!
Gezien worden als mens en niet uitgekotst en vergeten te worden
Aandachtspunten voor het pastorale bezoekwerk
Veel mensen weten weinig van het diaconale werk dat hun eigen kerk doet en dat zin geeft aan vrijwilligers en hoop geeft in levens van mensen die in nood zijn geraakt. Vraag eens bij de diakenen wat er aan plaatselijk diaconaal werk is, zodat je hier wat over kunt delen als dit ter sprake komt in het bezoekwerk. Vraag mensen in de gemeente om de ogen en oren van de diaconie te zijn. Er is veel nood achter voordeuren, ook financieel. Diakenen kunnen niet alle mensen kennen. Juist in het dagelijks leven weten we van elkaar meer over wat er speelt. Door tijd te nemen voor de ander kan dit een opening bieden om meer te vertellen over problemen en hulp te vragen. Omdat ieder mens, van vitaal tot kwetsbaar, meer tot haar/zijn recht komt, als je haar/zijn talenten benut is het goed daarbij te starten, als je wilt verkennen of hij/ zij vrijwilliger willen worden. Iets waar ze goed in zijn, wat wellicht benut kan worden in een activiteit. Als in het bezoekwerk zorgen geuit worden over spanningen in de samenleving is het belangrijk met aandacht te luisteren waar men onzeker over is. Het kan helpen iets te vertellen over wat de kerk doet voor mensen in armoede of voor mensen die eenzaam zijn, en ook over de contacten die er wellicht zijn met vluchtelingen. Nodig mensen eens uit om deel te nemen aan maaltijden met vluchtelingen zodat ze ontdekken dat het geen vreemden zijn maar medemensen die op de vlucht zijn en net als wij hun familie belangrijk vinden, een beroep uitoefenen en dromen over een veilige wereld.
Mw. B.C. van der Vlist is coördinator Binnenlands Diaconaat bij Kerk in Actie, het Zendings-en Diaconale Werk van de Protestantse Kerk in Nederland.