Nieuwe en oude spiritualiteit
Mw. dr. G.M. Speelman is Universitair Docent Godsdienstwetenschap aan de Protestantse Theologische Universiteit in Amsterdam
Inleiding
Het is alweer een tijd geleden dat ik bij een lid van onze kerk op bezoek kwam. Ze vertelde me dat ze naar een lezing van Deepak Chopra ging. Sterker nog, ik zou er goed aan doen om met haar mee te gaan, ze was bereid een kaartje voor mij te kopen. Helaas kon ik niet op die avond, dus ik moest bedanken voor het aardige gebaar.
Tegelijk bleef ik met vragen zitten. Mijn eerste vraag: wie was Deepak Chopra? Ik had vaag over hem gehoord. Bij mij was het beeld blijven hangen van een soort Indiase goeroe. Thuis zocht ik hem op het internet. Hij bleek een Amerikaanse arts te zijn met Indiase wortels, die moderne medische inzichten probeerde te koppelen aan de Hindoeïstische leer van de Vedanta. Uit het lemma van Wikipedia bleek ook dat hij tegenstanders had die sceptisch waren over zijn holistische ideeën. Lichaam en geest zijn volgens hem één, en hij past homeopathische en ayarvedische medicijnen toe. Zijn critici vinden hem eigenlijk maar een kwakzalver. Mijn mede-kerklid daarentegen had veel aan zijn boeken gehad toen ze met gezondheidsproblemen kampte. Ze keek er erg naar uit deze inspirerende man in levenden lijve te kunnen zien. Door wat ik nu wist werden mijn vragen alleen maar indringender. Wat moest ik ervan vinden en hoe zou ik bij een volgend bezoek kunnen reageren op mijn gesprekspartner?
De beweging rond Deepak Chopra is een voorbeeld van de manier waarop nieuwe, moderne vormen van spiritualiteit zich tegenwoordig voordoen. Hij combineert oeroude inzichten uit het Hindoeïsme met moderne wetenschap, en is daarbij niet eenkennig. Er is net zo goed ruimte voor ‘Westerse’ homeopathie als voor tradities uit zijn geboorteland India. Hij heeft een publiek dat bestaat uit mensen van verschillende culturen en hij geniet bekendheid door de mogelijkheden van internet en social media.
Nieuwe spiritualiteit bloeit op juist in een samenleving die doordrenkt is van secularisatie en wetenschappelijk denken. Terwijl kerken te kampen hebben met een teruglopend ledenaantal, zijn er elk weekend duizenden die paranormale beurzen bezoeken, boeken kopen van spirituele leermeesters en actief bezig zijn met zen-meditatie of yoga. Maar dat is niet het enige: wie graag op retraite zou willen gaan in een klooster om daar het koorgebed van dichtbij mee te maken, moet rekening houden met wachtlijsten. En ook de boeken van de Benedictijner monnik Anselm Grün worden door een breed publiek gelezen. Spiritualiteit met christelijke wortels is eveneens populair.
In dit stuk wil ik eerst de vraag oproepen wat verstaan wordt onder nieuwe spiritualiteit, en hoe die zich verhoudt tot onze seculiere, moderne, ‘onttoverde’ wereld. Daarna geef ik een kort overzicht van de vormen die moderne spiritualiteit aanneemt en ik eindig met de vraag hoe we hier als kerkelijke gemeente mee zouden kunnen omgaan.
‘Spiritualiteit’ versus ‘geloof’?
In hun onderzoek naar het geloof van mensen in een gemiddeld Engels stadje, Kendall, komen de sociologen Paul Heelas en Linda Woodhead telkens opnieuw mensen op het spoor die over zichzelf zeggen: ‘Ik ben wel spiritueel, maar niet religieus, hoor.’ Heelas en Woodhead vragen zich af wat dan het verschil is voor hun gesprekspartners. Waarin onderscheidt ‘religieus zijn’ zich in het alledaagse spraakgebruik van ‘spiritueel zijn’? Volgens de onderzoekers is religieus zijn voor heel veel mensen verbonden met ‘kerk’ (of ‘synagoge’, ‘moskee’), dus met een religieuze gemeenschap waar mensen elkaar aan bepaalde regels houden. Als lid van zo’n gemeenschap leef je volgens bepaalde patronen die van je verwacht worden. De onderzoekers noemen dat ‘life-as’: leven als lid van deze kerk, als iemand met een vast repertoire aan rollen.
Hiertegenover zijn veel mensen op zoek naar ‘wat goed voelt voor henzelf’. Dit noemen Heelas en Woodhead ‘the subjective turn’, de draai naar het subjectieve.
Het moge duidelijk zijn dat dit raakt aan een brede maatschappelijke trend waar we tot op zekere hoogte allemaal mee te maken hebben. In dat opzicht is de tweedeling die Heelas en Woodhead maken tus-sen kerkmensen en ‘spirituelen’ misschien alweer achterhaald. Ook mensen die in een kerk actief zijn, vragen zich meer dan hun ouders of grootouders af: ‘voelt dit nog wel goed voor mij, kan ik dit meemaken?’. Ook mensen binnen de geloofsgemeenschap zijn op zoek naar andere bronnen dan de traditionele om zich geestelijk mee te voeden. Het is dus niet zo dat mensen binnen de kerk ‘aan religie doen’, terwijl mensen buiten de kerk ‘spiritueel’ zijn. Uit recent onderzoek in Nederland blijkt dat binnen de kerken bijna evenveel mensen zich spiritueel noemen als buiten de kerk. Ook laten mensen binnen én buiten de kerk zich door meerdere religieuze bronnen inspireren. Die inspiratie is dan weer meer ‘horizontaal’ dan ‘verticaal’ gekleurd. Dat wil zeggen dat het voor hedendaagse zinzoekers meer erom gaat hoe je met aandacht in het hier en nu staat. Ze voelen zich verbonden met andere mensen en met de hele kosmos. Dat boeit hen meer dan dat ze bezig zijn met religieuze leefregels of een leven na de dood. De zin van het leven vind je niet in een hemel later, maar hier op aarde, dat is wat veel mensen binnen en buiten de kerken verbindt.
Vier typen moderne spiritualiteit
Op hun zoektocht naar die zin maken mensen binnen en buiten de kerk gebruik van vele bronnen, ook bronnen uit andere religies dan de christelijke. Denk aan wijze spreuken van Taoïstische leermeesters uit China, meditatietechnieken uit de boeddhistische Zentraditie, Joodse Chassidische verhalen, de gedichten van de Islamitische soefimeester Rumi. Sommige mensen met een christelijke of niet-religieuze achtergrond worden zo gegrepen door één van die bronnen dat ze zich ‘boeddhist’ gaan noemen of deel gaan uitmaken van een kring soefi’s. Anderen combineren losjes elementen uit verschillende religieuze tradities. Moderne denkers en therapeuten als Deepak Chopra zoeken inspiratie in bepaalde hindoeïstische denkbeelden, maar combineren die met moderne medische inzichten. Daarnaast is ook de esoterische stroming belangrijk. Dit is een Westerse, Europese traditie die gebruik maakt van alchemie en astrologie, die lang ondergronds heeft bestaan naast de dominante christelijke kerk. Denk aan een arts als Paracelsus (16de eeuw) of een mysticus als Jakob Böhme (17de eeuw). Beiden werden vaak als ketters gezien, omdat hun ideeën niet strookten met de christelijke leer. Genootschappen als de Rozenkruisers doen voor een deel een beroep op hun denkbeelden. Voor veel esoterici is Jezus een belangrijke, zelfs centrale figuur. Maar ze leren andere dingen over hem dan de christelijke traditie. Zo is bijvoorbeeld in de antroposofie Christus een heilsprincipe dat in alle voorgaande religies ook is opgetreden. De historische Jezus is één van de vele manifestaties van de Christus.
Er zijn echter ook stromingen die juist op afstand staan van de christelijke traditie, zoals vormen van neo-paganisme, waarin mensen teruggrijpen op de religies die in Europa gangbaar waren voor de komst van het christendom. Bepaalde vormen van Keltische of Noorse religie worden dan opnieuw geconstrueerd.
Tenslotte is er een altijd voortgaande onderstroom van volksreligiositeit. Die is er altijd geweest, en komt nu opnieuw bij veel mensen tot bloei. Denk aan het geloof in helderziendheid, astrologie, pendelen, de kracht van bepaalde stenen etc. Hier moet men denken aan vormen van onderdrukte religiositeit (bijgeloof) die zich meer en meer losgemaakt hebben van kerkelijke instituties. De grens met kerkelijke religiositeit is vloeiend: ook in bepaalde kerken is sprake van wonderdoende beelden, waarnaar men een pelgrimage kan maken.
We kunnen bij de brede stroom van ‘spiritualiteit’ in onze samenleving dus onderscheiden tussen:
1. Vormen die ontleend zijn aan grote niet-christelijke religieuze tradities als het boeddhisme, dat overigens ook verschillende stromingen kent;
2. Vormen die teruggaan op de esoterische traditie in Europa;
3. Neo-paganistische stromingen die voorchristelijke tradities (hekserij) verkennen;
4. Vormen van volksreligiositeit die zich vaak organiseren rond paranormale beurzen.
Onze eigen christelijke traditie, breed bezien
Paulus zei het al: ‘Onderzoek alles en behoud het goede’ (1 Tess. 5,21). Hoe kun je in dit licht op een goede manier omgaan met moderne spiritualiteit?
Om te beginnen is het goed te erkennen dat die zich niet alleen buiten, maar ook binnen de kerk afspeelt. Veel kerkgangers herkennen de motieven van ‘spirituelen’, ze combineren zelf wellicht inzichten uit verschillende tradities. Dat is kenmerkend voor onze tijd, waarin de ‘grote verhalen’ vervangen worden door vele kleine verhalen ter inspiratie. Het zou ook vreemd zijn als we ervan uit moeten gaan dat God zich onbetuigd zou laten in andere gemeenschappen dan de christelijke.
Dat gezegd zijnde is het ook goed als er oog is voor verschillen met de christelijke traditie. ‘Spiritualiteit’ bijvoorbeeld die alleen als doel heeft dat ik me fijn voel en goed in mijn vel zit, heeft wel erg veel overeenstemming met de huidige consumptie-mentaliteit. Overeenkomsten en verschillen moet men met wijsheid hanteren – niet alles meteen verwerpen, niet alles meteen omhelzen.
Een onvoorzien gevolg van de opening voor spiritualiteit is de herontdekking van onze eigen christelijke bronnen voor meditatie en gebed. We mogen ons oecumenisch laten inspireren door de Benedictijnse of de Carmel-spiritualiteit om op een nieuwe manier op zoek te gaan naar de Bron van ons bestaan. In dat opzicht kan de gerichtheid op spiritualiteit en individuele beleving een zegen zijn voor de christelijke gemeenschap.
