Oekraïense christenen en pacifisme

De oorlog in Oekraïne roept vragen op over vrede, geweld en gerechtigheid. Hoe kun je zorgen dat in dit spanningsveld ‘de kwetsbare het leven krijgt’?

We zaten met zo’n tien vrouwen op de campus van de Oekraïense Katholieke Universiteit in Lviv. Door de ramen hadden we een fraai uitzicht op de koepels van de kerk van de Heilige Wijsheid van God. Via het scherm waren we verbonden met deelneemsters uit Europa, Israël en Zuid-Afrika. Het was een conferentie van de European Society of Women in Theological Research (ESWTR) over oorlog, vrouwen, veerkracht en verzet.

Sociologe Tamara Martsenyuk uit Kyiv hield een lezing over vrouwen in het leger van Oekraïne. Ze doet daarnaar onderzoek sinds 2015. Vrouwen maken een vijfde deel uit van de strijdkrachten, het hoogste percentage ter wereld. Samen met haar team heeft ze belangrijke resultaten geboekt op het vlak van gender gerechtigheid in militaire structuren.

Onder de feministische theologen van de ESWTR lokte het discussie uit: moeten vrouwen deelnemen aan het leger? Steun je dan niet het patriarchale, militaristische en kapitalistische systeem? Tamara antwoordde dat pacifistische principes mooi zijn in een ideale wereld, maar dat de realiteit in Oekraïne helaas een andere is:

Verschillende wegen

Deze spanningsvolle confrontatie toont dat er een kloof gaapt tussen de Oekraïense realiteit en overtuigde aanhangers van pacifisme in het Westen, of ze nu feministisch, christelijk of allebei zijn. Of ze nu bij Kerk en Vrede zitten of bij de opstellers van het Duitse Manifest für Frieden.

Vrede wil iedereen maar de weg ernaartoe wordt behoorlijk verschillend uitgetekend. Het ene kamp zegt dat met Poetin onderhandelen geen zin heeft. Hem moet geen adempauze worden gegund om zich te herpakken voor een nieuw offensief.

Het andere kamp is van mening dat praten altijd beter is dan vechten en de uitzichtloze strijd alleen maar meer mensenlevens kost. De risico’s zijn te groot aangezien er kernwapens in het spel zijn en de grootmachten over de rug van Oekraïners hun geopolitieke machtsstrijd uitvechten.

Bijbels gezien gaat een weg van vrede nooit voorbij aan de slachtoffers

Essentieel vind ik om allereerst te luisteren naar de stemmen van Oekraïense mensen die midden in de gruwelijke oorlog vragen naar God, zoeken naar hoop, tasten naar een weg van vrede. Niet om ons er onvoorwaardelijk bij aan te sluiten, wel in de erkenning dat een weg van vrede bijbels gezien nooit voorbijgaat aan het perspectief, de ervaring en de inzichten van de primaire slachtoffers.

Duurzame vrede

Voor nu beperk ik me tot de vraag: hoe staat het met pacifisme en geweldloosheid in Oekraïne? Hoe werken inspiraties van de christelijke vredesbeweging, als ‘wie het zwaard opneemt zal door het zwaard vergaan’ en ‘heb je vijanden lief’, door in een theologie in oorlogstijd?

De Oekraïense kerken, over de volle breedte van orthodox, katholiek en protestants, zijn opvallend eensgezind in hun opstelling ten aanzien van gewapende verdediging. Ze spreken van een heilige plicht – niet van een heilige oorlog – om je naaste, je volk te verdedigen tegen het kwaad en de agressie. Er wordt gevochten om als land, als volk, als democratische samenleving te kunnen voortbestaan.

Oekraïense kerken bidden niet zozeer voor vrede als wel voor de overwinning. Met het laatste bedoelen ze: in vrede en vrijheid kunnen leven binnen de grenzen van het eigen land. De overwinning, die uiteindelijk van God komt, houdt voor hen in: terugtrekking van het Russische leger, berechting van Poetin en de zijnen voor een internationaal tribunaal vanwege oorlogsmisdaden, openlijk berouw van het Russische volk dat in overgrote meerderheid deze oorlog steunt, en garanties dat Rusland nooit meer de wapens zal opnemen tegen het buurland.

Oekraïense activisten en intellectuelen, onder hen prominente theologen, hebben een manifest voor duurzame vrede opgesteld waarin deze condities worden beschreven: Sustainable Peace Manifesto: Never Again 2.0 (juni 2023). Ethisch gezien zijn hierin zowel elementen van de just peace benadering als van de rechtvaardige-oorlogtraditie te vinden.

Om waarheid, vrede en naasten

Is er dan helemaal geen pacifisme binnen de Oekraïense kerken? Ja, het had een bescheiden plaats maar juist deze oorlog heeft daar verandering in gebracht. Baptisten en Pinksterkerken die dienstdoen in het leger afwezen, roepen sinds het begin van de oorlog in 2014 hun gelovigen op zich aan te sluiten bij de militaire verdediging. Ook stellen ze geestelijk verzorgers beschikbaar voor de krijgsmacht.

De orthodoxe traditie kent zeker onderstromen van pacifisme, maar dominant is de morele erkenning dat inzet van geweld in bepaalde omstandigheden onvermijdelijk is. Patriarch Epiphanius van de onafhankelijke Orthodoxe Kerk van Oekraïne onderstreepte dat in een preek op Palmzondag dit jaar.

Oorlog is een vreselijke zonde en misdaad tegen de menselijkheid, zei hij. Daarom worden wapens niet gezegend. Maar de kerk kan wel soldaten zegenen. Oekraïense soldaten zijn verdedigers die zichzelf in gevaar brengen om anderen te beschermen.

Hij zei: ‘Dit is het grote verschil tussen hen “die het zwaard brengen” en hen die zichzelf verdedigen met het zwaard.’ De kerk moet altijd in verdediging zijn van waarheid, vrede en naasten. En de waarheid, vult patriarch Sviatoslav (Shevchuk) van de Oekraïense Grieks-Katholieke Kerk aan, is een persoon: Christus die opnieuw gekruisigd wordt in het lijden van het Oekraïense volk.

Geen geweldloos antwoord

Westerse pacifistische groepen wijzen in hun pleidooi om te stoppen met wapenleveranties naar de ‘Oekraïense vredesbeweging’ die hen daartoe zou bemoedigen. Het gaat dan om de Ukrainian Pacifist Movement, opgericht in 2019 door Yurii Sheliazhenko, een dienstweigeraar uit Kyiv.

Geweldloze communicatie werkt niet als raketten op je worden afgeschoten

De ‘beweging’ is feitelijk niet groter dan hijzelf en een handjevol kompanen. Maar doordat internationale netwerken als World Beyond War zijn manifesten eindeloos vermenigvuldigen en niemand het natrekt, krijgt het een ongekende omvang en kan het gemakkelijk een middel worden in de propagandaoorlog.

Eerder is het zo dat de mensen die zich de afgelopen jaren vol verve inzetten voor geweldloze communicatie in de Oekraïense samenleving, nu openlijk de gewapende verdediging van hun land steunen. Ik denk aan de vrouwen van Dialogue in Action, een partnerorganisatie van Kerk in Actie. Deze experts in geweldloze communicatie blijven de betekenis inzien van geweldloze conflictoplossing (rondetafels, onderhandelingen, diplomatie, burgerlijk verzet), maar onderstrepen dat het context-afhankelijk is. Het werkt niet als raketten dag en nacht op je land worden afgeschoten.

Veelzeggend is dat een van hen nu geld inzamelt voor drones voor het leger. Haar man vecht aan het front. De idealen zijn niet in de ijskast gezet. Maar tegenover het vernietigende kwaad dat je naasten, je medeburgers treft, is er soms geen ander antwoord mogelijk dan gewapend verzet.