Pastoraat en diaconaat in een zorgzame kerk

Kerk in Actie steekt met het project Zorgzame Kerk op een praktische en principiële manier in op het toenemende beroep op informele zorg. Steeds vaker wordt immers gekeken of het eigen sociale netwerk kan bijspringen. Wat kan de kerk vanuit de samenhang van diaconaat en pastoraat hier betekenen?

Het klinkt bijna als een definitie: Kenmerk van de samenhang van een diaconale en een pastorale invalshoek bij het project Zorgzame Kerk is het oog hebben voor mensen die afhankelijk zijn van zorg en ondersteuning, in relatie tot maatschappelijke ontwikkelingen enerzijds en zingeving anderzijds. Wat betekent dat? Op het gebied van zorg wordt in de huidige samenleving meer van mensen verwacht. Het is belangrijk om daar oog voor te hebben. De overheid vraagt mensen de zorg voor naasten vaker zelf op zich nemen, zodat er minder vaak bij háár wordt aangeklopt. Deze verschuiving van ‘verzorgingsstaat’ naar meer eigen verantwoordelijkheid in de ‘participatiesamenleving’ is de oorzaak van meer druk op mensen met een zorgvraag en op hun mantelzorgers.

Ondersteuning en pleitbezorging

Het project Zorgzame Kerk wil ondersteuning bieden aan mensen die afhankelijk van zorg zijn en ook rekening houden met deze extra druk die op hen en de mensen om hen heen wordt gelegd. Daarom is er in het project ook sprake van pleitbezorging, in de zin van ‘waken over’ en ‘opkomen voor’ de rechten van kwetsbare mensen.

In de huidige ‘participatiesamenleving’ krijgen ter-men als ‘zelfredzaamheid’ en ‘autonomie’ nogal eens een individualistische en moraliserende strekking. Mensen ‘moeten’ zich zelfredzame en autonome individuen betonen … Echter, mensen die hulpbehoevend zijn vanwege ziekte en/of ouderdom, en degenen die zich hun situatie aantrekken, worden vooral geconfronteerd met de kwetsbaarheid van het menselijk bestaan. Zij worden zich juist bewust van hoe afhankelijk je als mens bent van anderen. In een samenleving gericht op productiviteit en het maken van winst als hoogste doel, dreigt de basale menselijke kwetsbaarheid die ons allen eigen is, ons nogal eens te ontgaan. Terwijl die zich vroeg of laat toch zal aandienen. We lijken soms op weg naar een samenleving waarin kwetsbaarheid en hulpbehoevendheid beschouwd dreigen te worden als sluitposten die er eigenlijk niet zouden moeten zijn. De diaconale invalshoek bepaalt ons juist bij deze menselijke kwetsbaarheid.

Diaconale en pastorale invalshoek verrijken elkaar

Deze diaconale invalshoek verrijkt in het project Zorgzame Kerk de pastorale insteek die meer gericht is op zingeving. Het nabij mensen zijn in situaties van kwetsbaarheid en afhankelijkheid, staat in hetzelfde maatschappelijke spanningsveld. Wat roepen woorden als ‘zelfredzaamheid’ en ‘autonomie’ op tijdens een pastoraal bezoek aan iemand in een uiterst kwetsbare situatie? Kan zo iemand zich misschien niet extra kwetsbaar voelen bij die begrippen? Het is belangrijk daar oog en oor voor te hebben. In hoeverre kunnen kwetsbare mensen met de vragen van zelfredzaamheid en autonomie omgaan? Wanneer brengen die hen juist dieper in de put? Als er zo pastoraal geluisterd wordt en mantelzorger en hulpbehoevende begrepen worden, kan er een waarderende houding komen voor lokale overheden die met oog voor deze vraag ondersteuning bieden. Zo verrijkt de pastorale invalshoek op zijn beurt de diaconale.

Als kerk zinvol deelnemen in de eigen lokale samenleving

De ontwikkeling van het project Zorgzame Kerk

Al vanaf 2007, de begintijd van de wet op de maatschappelijke ondersteuning, toen de eerste proefgemeenten ontstonden, kwam het besef op dat deze wet ook voor diakenen enorme consequenties zou hebben. Welke aanknopingspunten biedt de Wmo om vanuit het evangelie op relevante wijze aanwezig te zijn in de lokale en regionale samenleving? Kerk in Actie startte met een informatiemap en een cursus Kerk en Wmo. De jaarlijkse studiedag, ook bestemd voor kerkelijke afgevaardigden in Wmo-raden werd druk bezocht. Lokaal kwam er meer samenwerking tussen de diaconieën, er werden diaconale platforms opgericht. Het was daardoor ook makkelijker om in gesprek te gaan met de burgerlijke gemeente. De angst leefde namelijk dat er mensen zouden zijn die tussen wal en schip dreigden te vallen.

Herijken van de positie van de kerk in de samenleving

Gaandeweg werd duidelijk dat lokale kerken zich zouden moeten herbezinnen op hun positie in de samenleving. Lokale kerken werden al benaderd door gemeenten om vrijwilligers beschikbaar te stellen. Hoe met die vraag om te gaan? Als een antwoord hierop werd het project Zorgzame Kerk ontwikkeld, met als doel zorgzaam te zijn voor hen die zorgafhankelijk zijn binnen en buiten de kerk.

Proefplekken Zorgzame Kerk

Het project is er op gericht om kerken te ondersteunen bij het ontwikkelen van mogelijkheden om kerk te zijn midden in de participatiesamenleving. In 2014 en 2015 werden pilots Zorgzame Kerk gestart. Lokale kerken konden zich aanmelden voor een begeleidingstraject vanuit verschillende deelprojecten: Kerk als Schakel, Kerk als Knooppunt Levensvragen, Zorgmaatje en Lokale Belangenbehartiging.

Kerk als schakel

Het kerkgebouw is doordeweeks bij uitstek geschikt als ontmoetingsplek voor buurtactiviteiten, maar ook als ruimte voor dagbesteding of laagdrempelige opvang. Een plek waar mensen naar elkaar omzien. Kerk als verbindende schakel in de buurt.

Kerk als knooppunt levensvragen

De kerk is er voor mensen met levensvragen. Voor mensen binnen en buiten de kerk. Vanuit de gedachte dat hiervoor nieuwe vormen van pastoraal werk nodig zijn, is deze invalshoek ontwikkeld.

Zorgmaatje

De kerk kan vrijwilligers inzetten als ‘zorgmaatje’ voor mensen binnen en buiten de kerk. Naar elkaar omzien is immers een unieke kracht van de kerk. Zorgmaatjes ondersteunen mensen die door ziekte of handicap niet meer zelfstandig de deur uitkomen.

Lokale belangenbehartiging

Door de verschuiving van zorgtaken van de landelijke overheid naar de gemeenten krijgen diaconieën een nieuwe rol te vervullen: pleiten voor verbetering van de basiszorgtaken van de gemeenten. En opkomen voor mensen die niet geholpen worden via de basiszorg.

De proeffase

Er was grote belangstelling om aan een pilot deel te nemen. Dat kwam voort uit een sterk verlangen om als kerk op zinvolle wijze aan de eigen lokale samen-leving deel te nemen. Daarbij bleek er behoefte om concrete mogelijkheden aangereikt te krijgen. Uitein-delijk hebben achttien gemeenten aan de proeffase deelgenomen. In de proeffase was de aanpak: De pilotgemeente maakt een keuze voor één van de vier invalshoeken en er wordt een contract gesloten. De vertegenwoordiger van de kerkenraad of diaconie tekenen een samenwerkingsovereenkomst. Een lokale werkgroep van circa zes personen die begeleid wordt door een gemeenteadviseur van de Protestantse Kerk start met een bezinning in de eigen gemeente gericht op de vraag: Willen we een Zorgzame Kerk zijn en hoe pakken we dat aan? Vervolgens vond een inventarisatie plaats van wat in dorp, wijk of stadsdeel gebeurt op het gebied van formele en informele zorg, dus beroepshalve en zorg aangeboden door vrijwilligersorganisaties. Om dat op het spoor te komen werden contacten gelegd met andere kerken en met plaatselijke organisaties. Daarna werden leemten in de zorg in kaart gebracht, en bekeken hoe daar op een kerkeigen manier op ingesprongen kan worden.

Er zijn daarbij verschillende terreinen waarop de kerk zich kan begeven. De kerk kan een ontmoetingsplek zijn voor laagdrempelige wijkgerichte zorg-en welzijnsactiviteiten. De kerk kan zich aanbieden als een ‘loket’ voor levensvragen: mensen vinden een luisterend oor bij de kerk. De kerk kan er zijn voor mensen die afhankelijk zijn van zorg en nauwelijks een eigen netwerk hebben. Het kan ook een combinatie zijn van verschillende functies.

De scheiding tussen diaconaat en pastoraat bleek niet te werken

Terugblik op de proeffase

Van de achttien gemeenten die wilden deelnemen aan de proeffase van Zorgzame Kerk was de grootste belangstelling voor Kerk als Knooppunt Levensvragen en Zorgmaatje. Het bleek dat ‘er zijn voor de ander’ binnen èn buiten de kerk nieuwe vragen stelt aan pastoraat én diaconaat. De proeffase was een leerzame periode. In de proeffase was er een scheiding tussen enerzijds de meer pastorale en op levensvragen gerichte oriëntatie (bij Kerk als Schakel en Kerk als Knooppunt Levensvragen) en anderzijds de meer diaconale en op sociaal-maatschappelijke vragen gerichte inzet (bij Zorgmaatje en Lokale Lobby). In de praktijk bleek de scheiding tussen diaconaat en pastoraat niet te werken. Ze kunnen niet zonder elkaar.

Wederzijdse pastorale en diaconale verrijking

Van de achttien lokale pilots hebben er zeventien geleid tot een vervolgproject. Inmiddels zijn er nieuwe projecten en zijn er verscheidene in ontwikkeling. In de praktijk bleken er verschuivingen plaats te vinden. Kerken hadden moeite zichzelf te presenteren als gesprekpartner voor (zorgafhankelijke) mensen en hun levensvragen.

Een apart ‘loket’ levensvragen bleek niet uitnodigend te zijn. Gesprekken over levensvragen ontstaan pas als er een ontmoeting plaatsvindt; als er contact wordt gelegd tijdens een inloop of een andere diaconale activiteit. En andersom is ook het geval. Ook zorgmaatjes staan open voor de levensverhalen van de ander, wat kan uitmonden in een waardevol wederkerig contact, waarin ruimte is voor elkaars vragen en twijfels die opkomen bij geloof en leven.

Pleitbezorging

Ouderlingen en diaconale bezoekers zijn bij uitstek de mensen die bij hun bezoekwerk de noden van zorgafhankelijke mensen op het spoor kunnen komen. Vraag eens aan degene die u bezoekt hoe de eventuele zorg geregeld is en wat daarbij de vragen en ervaringen zijn. Gaat het bij het pastorale bezoekwerk om eigen gemeenteleden, diakenen kunnen via de contacten met lokale zorgorganisaties ook mensen buiten de kerk bereiken. Het is belangrijk deze ervaringen met elkaar uit te wisselen en te bespreken hoe u de lokale overheid aanspreekt op haar verantwoordelijkheid. Over pastorale en diaconale verrijking gesproken!