Menu

Premium

Preekschets bij Matteüs 5:3 – voor een zondag in de zomer

Gelukkig die arm van geest zijn, want hun behoort het koninkrijk der hemelen.

Matteüs 5:3 (Willibrordvertaling)

• Schriftlezing: Matteüs 5:1-10

• Thema: Geluk als een geschenk uit de hemel?!

Zie ook

Preekschets bij Matteüs 5:20

Liturgisch kader

In de zomerperiode hebben de zondagen niet een specifieke betekenis in het kerkelijk jaar. Daarom biedt deze periode de gelegenheid vrije preekstof te kiezen. De bergrede is daar geschikt voor. Zijn universele en tijdloze karakter biedt ruime mogelijkheden voor een actuele en praktische toepassing van de stof.
Wie over de bergrede wil preken, doet er verstandig aan met dit derde vers te beginnen, want dit vers staat niet voor niets vooraan. Dit vers is fundamenteel voor de gehele bergrede, en een preek erover biedt de mogelijkheid van een korte serie, hetzij over de zaligsprekingen, hetzij over de gehele bergrede.
De bergrede is een toespraak van Jezus, die ongelooflijk belangrijk is voor het leven van de christen, maar functioneert vaak zo niet. De bergrede is bekend en ook geliefd, maar veel minder geleefd. Is dat omdat deze toespraak een onhaalbaar ideaal is? Breekt deze toespraak af op een weerbarstige werkelijkheid? De bergrede roept een dubbel gevoel op. Enerzijds mooi, want het gaat over geluk. Anderzijds onaantrekkelijk, want Jezus manifesteert zich als koning die gehoorzaamheid vraagt. Geluk wil iedereen, maar je vrijheid of autonomie opgeven staat haaks op het moderne levensgevoel. De spanning zit al direct in 5:3. Dit vers roept iets op van een mooie toekomst. Maar “arm van geest” (in de meeste vertalingen) of “nederig van hart” (NBV) stuit op weerstand. Die spanning zou in de liturgie en de preek aanwezig moeten zijn, waarbij de hoorders nadenken over hun eigen positie daarin en welke keuze zij daarin willen maken. Houd de hoorders voor dat Jezus nergens toe dwingt maar dat Hij nodigt. Intussen wijst Hij wel op de gevolgen. Zijn nodiging is nooit vrijblijvend. Maar wie de keuze voor Hem en zijn koninkrijk maakt, zegt Hij toe wat Hij in de zaligsprekingen noemt. Dat moet wel het volmaakte geluk zijn. Eventueel wordt de schriftlezing uitgebreid met de verzen 11 en 12, of wordt gelezen vanaf 4:12 om de context tot uitdrukking te brengen en mee te nemen in de preek.

Uitleg

In Jezus’ prediking gaat het vaak over het “koninkrijk van de hemel” of het “koninkrijk van God”, Matteüs gebruikt vooral de eerste uitdrukking. Dat is omdat de Joden zijn primaire doelgroep vormen. De komst van het koninkrijk van God is een belangrijk doel van het optreden van Jezus. Hij noemt het in de bergrede acht keer (5:2; 5:10; 5:19; 5:20; 6:10; 6:13; 6:33; 7:21). In totaal komt bij Matteüs een uitdrukking over het koninkrijk vijftig keer voor. Hij sluit aan bij het Oude Testament, waar het koningschap van God of zijn heerschappij voorkomt, en de HEER koning wordt genoemd (o.m. Psalm 22:29; 93:1; 99:1). Aan het koningschap van God zitten drie kanten: de HEER is de redder en helper van zijn volk, Hij is de hoogste rechter, en Hij beschermt tegen de vijand. Zo brengt Gods koningschap heil voor zijn onderdanen en onheil voor zijn tegenstanders. Als zijn onderdanen God liefhebben met hun hele hart en zijn geboden onderhouden, zal de HEER zijn volk zegenen (Deuteronomium. 11:8-17). Met Jezus’ komst is dit koninkrijk van God gekomen. In de bergrede zegt Jezus voor wie het bestemd is.

Vermoedelijk is de bergrede niet als één lange toespraak uitgesproken maar als zodanig gecomponeerd door de evangelist. Hij heeft de bergrede zorgvuldig opgebouwd, naar wij mogen aannemen onder de leiding van de heilige Geest. Jezus valt direct met de deur in huis. Je bent gelukkig te prijzen – je bent zalig te noemen – als je kiest voor het koninkrijk van God. De bergrede heeft als doel dat de hoorders dit koninkrijk binnengaan en nu al leren leven als burgers ervan. Daartoe bevat de bergrede instructies, zoals eerder al de vijf boeken van Mozes – bekend als de wet – de instructies bevatte voor het volk van God, Israël. Daar gaat Jezus ook op door. In het gesprek met Nicodemus (Johannes 3:3-5) zegt Jezus hoe je het koninkrijk van God kunt binnengaan, dat is door wedergeboorte door de Geest van God. In de bergrede komt dit onderwerp niet aan de orde, die richt zich op de ethiek van dit koninkrijk.

Matteüs heeft in diverse vertalingen de uitdrukking “zalig de armen van geest”, Lucas “zalig de armen” (6:20). Het Griekse woord dat Matteüs gebruikt, heeft als grondbetekenis: buigen, zich tegen de grond drukken, kruipen, en duidt op bedelaars. In de tijd van Jezus hebben de woorden “arm”, “zachtmoedig”, “nederig” en “vroom” een overeenkomstige betekenis. Jesaja 61:1 spreekt in het Hebreeuws van een blijde boodschap aan de “zachtmoedigen”, de Griekse vertaling vertaalt met “armen”. Onze Nederlandse vertalingen hebben: zachtmoedigen, armen, nederigen, verdrukten. In de eerste zaligspreking klinken de woorden van Jesaja 61:1 door, waar staat: “aan armen het goede nieuws te brengen” (NBV). Bij het woord “arm” denken we daarom niet alleen aan geestelijk armen maar ook aan maatschappelijk armen. Lucas heeft vermoedelijk de oorspronkelijke versie. Toch heeft Matteüs geen ongelijk. In het licht van de volgende zaligsprekingen is het terecht dat hij de armen omschrijft als “armen van geest”. Want vervolgens noemt Jezus treurenden, zachtmoedigen, hongerenden, dan gaat het over dezelfde mensen. Met de eerste zaligspreking bedoelt Jezus hen die het helemaal van God verwachten; zij leven in armoede, in elk geval als zij op zichzelf zien. Ze zijn zich bewust van eigen gebrek, en staan open voor Gods Woord en de vervulling met zijn Geest. Wie arm van geest is, leeft niet voor wereldse rijkdom. Die zet zijn hart niet op bezit. Toch kun je rijk zijn in de wereld en tegelijk arm van geest. Dan weersta je de beproeving hoogmoedig te worden en op je bezit te vertrouwen. Dat is in onze cultuur nog een hele uitdaging. Willen de hoorders daaraan?

Aanwijzingen voor de prediking

Behoed de hoorders voor het misverstand dat zij zich het koninkrijk waardig maken door de regels van de bergrede in acht te nemen. Want dat leidt tot frustratie of een wettische houding. De bergrede bedoelt Jezus als de goede boodschap voor het volk dat Hij bevrijdt (zo was het ook bij Mozes, toen hij de wet afkondigde). Natuurlijk is het leven in overeenstemming met de bergrede een verantwoordelijkheid van de hoorders, maar het is ook een genadig geschenk van de koning, Jezus Christus. Wie beseft zelf arm van geest te zijn, zal de Heer van dit koninkrijk bidden om die geest die hem/haar vernieuwt tot een burger ervan. Waar ook Bonhoeffer in zijn boek Navolging op wijst, is het radicale karakter van de bergrede. Hij waarschuwt terecht voor goedkope genade. “Gelukkig ben je …“. De bergrede gaat over wat ieder mens verlangt: geluk en gelukkig zijn. Met datzelfde woord begint psalm 1. Die maakt de tegenstelling tussen de gelovige en de goddeloze. De gelovige is te feliciteren, de goddeloze is te beklagen. Die tegenstelling is ook de achtergrond van de bergrede. Jezus spreekt van loon, maak de hoorders daarop attent, want er is vergelding. Maar dit loon bestaat niet in rijkdom, voorspoed, eer of aanzien in dit leven. Wat Jezus in het vooruitzicht stelt, is het ingaan in Gods koninkrijk, zowel nu als in de toekomst; het ontvangen van het eeuwige leven, zowel nu als later; het behoud, de redding, zowel nu als op de dag van het oordeel. Geluk is een geschenk van God voor wie naar zijn koninkrijk verlangt.

Ideeën voor kinderen en jongeren

Er zijn op internet allerlei afbeeldingen te vinden van Jezus die de bergrede uitspreekt. De verzamelde menigte is een grote variëteit in grootte, leeftijd, gezondheid, welstand, ras etc. Maar dat geeft ook spanning: anderen die jou niet liggen, zijn er ook bij. Stel discriminatie aan de orde, pesten, dat soort houding en gedrag, en hoe dat gebeurt, via de sociale media enz.

Waaraan denken zij bij een koninkrijk? En aan Jezus als koning? Willen zij hem als koning, waarom wel of niet?

Wat zien zij in hun dagelijks leven van dit koninkrijk? Waar kunnen zij op letten? Hoe reageren zij als het anders gaat?

Jonge kinderen kan worden gevraagd een tekening te maken van Jezus die de bergrede uitspreekt, of van Jezus als koning. Die tekeningen kunnen vervolgens worden besproken. Dat kan een goed gesprek worden, waar iedereen iets laat zien van zichzelf en iets met zijn hart leert.

Liturgische aanwijzingen

In deze schets zijn al diverse schriftgedeelten genoemd die aanvullend gelezen kunnen worden om een bepaald accent te leggen. Daarnaast zijn mogelijk: Psalm 96, 72, 145, passages hieruit zijn te lezen, of berijmde verzen kunnen worden gezongen. De liedboeken bieden bij de schriftlezing passende liederen.

Geraadpleegd

  • Augustinus, Het huis op de rots, Budel, 2004

  • D. Bonhoeffer, Navolging, Utrecht, 2014

  • A.M. Brouwer, De Bergrede, Zeist, 1930

  • J. van Bruggen, Matteüs (CNT), Kampen, 2004

  • R.T. France, Matthew (TNTC), Leicester, 1985

  • H. Post, De Bergrede. Geloof voor het dagelijks leven, Kampen, 2019

  • D.L. Turner, Matthew (ECNT), Grand Rapids, 2008

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken