Preekschets Matteüs 10:7-8 – Thomasviering
Matteüs 10:7-8
Om niet hebben jullie ontvangen, om niet moeten jullie geven!
Schriftlezing: Matteüs 10:1-16
Het eigene van een Thomasviering
Een Thomasviering is een vorm van vieren waarin men vanuit een missionair motief bewust aansluiting probeert te zoeken bij de eigentijdse spiritualiteit van mensen. Eerst wil ik iets vertellen over hoe een Thomasviering in Amsterdam-Noord er in grote lijnen uitziet. Deze viering heeft altijd een thema en wordt voorbereid door ongeveer zes mensen, inclusief een predikant, in vier avonden waarin, behalve voorbereid, ook gezongen wordt om met nog enige zangers de nieuwe liederen in te studeren. Tussen de vaste elementen (zie onder) klinken liederen en muziek van diverse achtergrond: regelmatig Taizé, Iona, Huub Oosterhuis, liedboek, maar soms ook passende populaire muziek.
De viering zelf is op zondagavond en duurt ongeveer anderhalf uur, verdeeld in drie ongeveer gelijke delen. Het hart van de viering is niet de preek, maar de zogenaamde ‘Open tijd’, elders vaak ‘Heilige chaos’ genoemd. Er zijn gedurende een half uur ongeveer acht verschillende mogelijkheden om hieraan op verschillende plaatsen in de kerkruimte deel te nemen: een plaats voor meditatie, een gedichtenpresentatie via een beamer, een teken- en schildertafel, een plaats om voorbeden te schrijven, een gesprekshoek (in andere ruimte) en een plaats om liederen te zingen. Vaak is er ook een schrijfgesprek (woordweb), soms een geleide meditatie. Zo krijgen mensen de kans om bezig te zijn met hun eigen antwoorden op hun eigen vragen. Een belangrijke overweging hierbij is, dat alles wat iemand in een gesprek of in een vrije ruimte zelf aan inspiratie opdoet, een grotere betekenis kan krijgen dan diensten waarin men een passieve rol krijgt toebedeeld.
Deze ruimte van de ‘Open tijd’ krijgt richting vanuit wat er in het eerste halve uur gebeurt; dan zijn er de vaste elementen: ‘ervaringen’ en ‘bijbeltekst en meditatie’. Na het welkom zijn de ‘ervaringen’ het eerste element: twee of drie mensen vertellen in enkele minuten een bepaalde ervaring die zij met het thema hebben opgedaan. Bij het tweede element – de meditatie – kan de gelezen bijbeltekst voor, maar ook tijdens of na de meditatie klinken. Zo komt tot uitdrukking hoe we vanuit de ervaringen in gesprek willen zijn met bijbelse stemmen.
Na de ‘Open tijd’ zijn er drie duidelijk onderscheiden momenten. In ‘de oogst’ kan (hoeft niet) iets verteld worden van wat er in de ‘Open tijd’ is gebeurd. Daarna is er een gebed met de opgeschreven voorbeden. Tot slot is er een ritueel van verbondenheid om uit te drukken dat we niet alleen individueel op weg zijn, maar ook gezamenlijk. Daarbij staan we in een kring rond de tafel en gaat er een schaal rond met wat we in de voorbereiding bij het thema vonden passen (bijv. briefjes, brood, aardbeien).
We kiezen bij voorkeur een thema dat op dat moment actueel is, dat voor onszelf van belang is en waarvan we verwachten dat het mensen aanspreekt. In de eerste avonden wordt, soms ook na inbreng van inspirerende citaten of internet- vondsten, duidelijk wat onze ervaringen met het thema zijn en hierbij vragen we ons af welke bijbelse teksten daarover voor ons van betekenis kunnen worden.
Bij de Thomasviering van 11 januari 2009 kozen we voor het thema ‘ontvangen en geven’. Dit mede naar aanleiding van een bezinningsproject dat met advent en kerst in onze gemeente was gehouden rond het boekje De vierde wijze van Henry van Dyke. Daarin is de vierde wijze met zijn geschenken onderweg naar de pasgeboren Jezus. Zo werd voor ons zowel het element van ontvangen (de geboorte van Jezus in onze wereld), als het element van geven (wat hebben wij te geven) actueel. In het gesprek bleek hoe er soms een disbalans kan ontstaan bij jezelf, als je je te veel geeft bijvoorbeeld voor de kerk of voor een actiegroep en hoe een kerkdienst, maar ook een stiltemeditatie, voedend kan zijn, waardoor je ontvangen kunt. Het is goed te zorgen dat geven en ontvangen in balans blijven.
Meestal wordt in het gesprek wel duidelijk welke bijbeltekst voor dit thema het beste te gebruiken zal zijn. Dit keer had ik ook via de site www.biblija.net (Nederlands taalgebied) een aantal tekstsuggesties gevonden door bij ‘woorden zoeken’ eenvoudig ‘ontvangen geven’ in te toetsen in de verschillende vertalingen. De keuze viel op Matteüs 10:7-8. Ga op weg en verkondig: ‘Het koninkrijk van de hemel is nabij’. Genees zieken, wek doden op, maak mensen die aan huidvraat lijden rein en drijf demonen uit. Om niet hebben jullie ontvangen, om niet moeten jullie geven!
Uitleg
Deze tekst is een klein deel van de tweede van de vijf redes die Jezus volgens Matteüs heeft uitgesproken. De kerntekst: ‘om niet hebben jullie ontvangen, om niet moeten jullie geven!’ is eigenlijk alleen gekozen als reactie op de vraag binnen de voorbereidingsgroep: hoe kunnen we een balans vinden in ontvangen en geven? Dit roept vragen op: laten we een tekst zo niet buikspreken? Beperken we zo niet de zeggingskracht van de tekst? Het voelt veel veiliger en meer bijbelgetrouw om de tekst centraal te plaatsen, zorgvuldig te exegetiseren en het wonder van de tekst die open gaat te ervaren en daarvan te mogen uitleggen. Maar het is inherent aan deze vorm van vieren dat het beginpunt niet bij de voorgegeven bijbeltekst ligt, maar bij een levende vraag vanuit de dagelijkse realiteit. Daarom vind ik het toch legitiem om de tekst zo te beperken. Ik beschouw het als een noodzakelijke uitdaging, dat we ook zo met het waagstuk van de prediking bezig moeten zijn, als theologen. Dorean elabete, dorean dote (vs. 8). Dorean kan vertaald worden als bijwoord: ‘gratis’, ‘om niet’, maar ook als de accusativus van dorea, ‘geschenk’. Lambanoo is behalve ‘ontvangen’ ook ‘nemen’, ‘aannemen’. Als andere vertaling kan dus ook: ‘nemen jullie een geschenk aan, geeft een geschenk weg’ (vgl. NV). Dan krijgt de tekst aansluiting bij het vervolg, als er aanwijzingen gegeven worden voor hóe de discipelen op reis moeten gaan: ‘Voorziet u niet van goud of zilver (…) reistas (…), want de arbeider is zijn voedsel waard.’ Maar er is geen temporeel voornaamwoord, dat je dan zou verwachten (hotan bijvoorbeeld). Bovendien hebben de synoptici deze zin niet en de daaropvolgende verzen wel. Daarom vind ik het plausibeler om het geschenk te associëren met de voorafgaande verzen.
Dan zijn er twee mogelijkheden. Slaat het geschenk op de exousia, de macht om onreine geesten uit te drijven en te genezen? Daarvan staat in 10:1 dat ze die macht gekregen hebben. Of slaat dorean op het nabij gekomen koninkrijk van God? Beide betekenissen liggen sterk in elkaars verlengde, als woord en daad. Matteüs wil betuigen dat in Jezus de vervulling van profetische verwachtingen uit de Schrift nabijgekomen is. ‘Het Koninkrijk is nabij, dat is dan op te vatten als het woord bij de daad, die gesteld wordt, als de discipelen macht krijgen om het kwaad te weren’ (Nielsen, 197).
Aanwijzingen voor de prediking
Het gaat in een Thomasviering niet om de preek, maar om het gesprek dat door de hele dienst heen gevoerd wordt en waarin (hopelijk) de bijbelse stem meespreekt. Een langere preek met een echte uitleg zou eerder remmend werken op dat gesprek. De meditatie is dus kort.
Ik werk eerst het thema van de balans uit, zoals die in ons dagelijks leven van essentieel belang is (kredietcrisis, kinderen die voor hun ouders gaan zorgen als hun ouders het moeilijk hebben en daar ook erkenning voor nodig hebben). Ik stel ook een vraag: hoe staat het met uw balans op dit moment? Is die in evenwicht? Of is die scheef? Dan stel ik als een contrast dat bijbelse verhalen niet zo sterk met een balans bezig zijn. Er is wel sprake van een bron van levend water die nooit opraakt. En hierbij is er sprake van een ‘om niet’, in het bijzonder in de tekst die ik dan pas (tijdens de meditatie dus) lees.
Het bijbelse levensgevoel dat meekomt bij het vertrouwen in Gods nabijgekomen koninkrijk gaat er vanuit dat God de grote gever van alles is. Er is niet een beperkte hoeveelheid leven, liefde en vreugde, waarom we zouden moeten vechten. Het wordt juist meer als we die delen. Er is natuurlijk ook veel kwaads. Onze opdracht is om ons daartegen te keren. Daarbij gaat het erom dat we ook bij onze ervaringen met het kwade proberen ons hart open te houden. Voor een gesloten hart blijft ook de hemel dicht (Gez. 324:2 LvdK). Zo kunnen we proberen aangesloten te blijven op de bron, ontvangend en gevend.
Liturgische aanwijzingen
Bovenstaand heb ik al uitgebreid gesproken over de liturgie. Er zijn verschillende prachtige liederen bij dit thema. Bijvoorbeeld een mooi lied van Marijke de Bruijne: ‘Erbarm je. Zegen ons, God van het leven. Sta op in ons denken en doen, dat wij mensen van moed, vrouwen van kracht, mannen van liefde, metgezel Gods voor elkaar mogen zijn.’ Zie Marijke de Bruijne, Liederen voor de toekomst, Kampen 2005, 20072; idem, Teksten voor de toekomst, Kampen 2008.
Geraadpleegde literatuur
Met name heb ik deze keer gebruikgemaakt van P. Schelling, Werkwoorden in de bijbel. Hun betekenis in godsdienst en cultuur, Zoetermeer 2006, omdat daarin thematisch van de woorden ‘ontvangen’ en ‘geven’ staat uitgewerkt hoe en waar die woorden in de Bijbel betekenis hebben. Verder is geraadpleegd: J.T. Nielsen, Het evangelie naar Mattheüs I
