Preken met impact

Op 1 maart 2019 om 14.00 uur promoveerde Henk Stoorvogel tot doctor in de toegepaste communicatiewetenschap aan de Universiteit van Twente. Hij deed onderzoek naar de effecten die preken hebben op luisteraars. Welke preken hebben impact en welke niet? Wie meer wil weten over de veranderkracht van preken kan terecht in zijn dissertatie Moving sermons, die in boekvorm is uitgegeven door KokBoekencentrum. De Nederlandse samenvatting geeft een overzicht van zijn promotieonderzoek:

Er is tegenwoordig een groeiende aandacht voor spreekvaardigheid en overtuigingsstrategieën. Genres van spreekvaardigheid, zoals de motivatie-toespraak, de politieke toespraak en de ‘TED-talks’ worden alom gepraktiseerd. De preek is een specifiek genre van massacommunicatie. Dit genre wordt wellicht het meest toegepast, ondanks een toenemende afname van het aantal kerkbezoekers in de Westerse wereld. Voortdurend worden nieuwe concepten voor kerk-zijn uitgeprobeerd, en in grote delen van de wereld bloeit de kerk als nooit tevoren. In vrijwel alle kerkdiensten speelt de preek een centrale rol in de liturgie en samenkomst. In correlatie met deze trends is het onderzoeksgebied van de homiletiek volop in ontwikkeling. Hierbij de ligt de focus op de wijze waarop de preek haar rol in de tegenwoordige tijd maximaal kan vervullen.

De afgelopen decennia kende het vakgebied van de homiletiek ontwikkelingen als inductieve prediking, aandacht voor narratieve stijlen van communicatie, focus op creativiteit, een groeiend aantal empirische onderzoeken naar de effecten van preken op luisteraars – en vice versa, een groeiend besef van de rol van de luisteraar in het preekproces en een herontdekking van het belang van retorica. Deze dissertatie focust zich op de wijze waarop communicatieve elementen de herinnering van preken beïnvloeden, alsook de bereidheid om te veranderen door preken.

Gebaseerd op een studie van de ontwikkelingen in de homiletiek en de status van het empirisch onderzoek op dit gebied, richt dit onderzoek zich op de effecten die preken hebben op luisteraars. In vijf empirische studies zijn de effecten van het gebruik van verhalen, humor, multimedia, direct aanspreken, uitnodigingen en rituelen onderzocht, is onderzoek gedaan naar de redenen waarom sommige preken diepgaande invloed hebben op luisteraars en tenslotte op welke wijze ervaren sprekers zich voorbereiden op hun preek en gaan voor maximale impact. In deze dissertatie dragen we bij aan het begrip van de wijze waarop de homiletiek de communicatie beïnvloedt en vice versa, alsook op welke wijzen communicatieve strategieën die in preken worden toegepast van belang kunnen zijn in een bredere context.

In een unieke onderzoeksopzet, bestaande uit vijf deelonderzoeken zijn verschillende aspecten van het preekproces onderzocht, zowel vanuit de optiek van de luisteraar (studies 1 tot en met 4) als vanuit de optiek van de prediker (studie 5). In de eerste studie hebben respondenten (220 in totaal) deelgenomen aan acht online vragenlijsten, waarbij ze de preek die ze hadden gehoord hebben geëvalueerd. In elke preek werden kleine manipulaties toegebracht, op het gebied van verhalen, humor, multimedia, direct aanspreken, uitnodigingen en rituelen.

Preek met humor

Dit onderzoek wees uit dat het gebruik van humor, verhalen en multimedia resulteert in preken die beter worden geëvalueerd dan preken waarin deze elementen ontbreken. Daarnaast had het gebruik van multimedia een positief effect op de intentie tot gedragsverandering door de preek. Dit onderzoek toont dat het gebruik van verhalen, humor en multimedia predikers kan helpen om beter verbinding te leggen met hun publiek.

Een soortgelijke kwantitatieve studie richtte zich op het gebruik van direct aanspreken, uitnodigingen en rituelen in preken. Respondenten (220 in totaal) namen deel aan acht online vragenlijsten, waarbij zij de preek die zij hadden gehoord evalueerden. De focus lag hierbij op rol van direct aanspreken, uitnodigingen en rituelen in de preek. De rol van direct aanspreken in de preek kon niet worden gemeten omdat de manipulatie faalde. Het gebruik van rituelen in een preek liet geen effecten zien op de evaluatie van de preek, noch op de veranderbereidheid als gevolg van de preek. Het gebruik van uitnodigingen resulteerde in een positief effect op de evaluatie van de preek, alswel de veranderbereidheid als gevolg van de preek.

Direct aanspreken helpt

Een volgende stap in het onderzoek was het verbreden van het onderzoek naar de effecten van preken over de duur van een jaar. In een kwalitatief empirisch onderzoek werd de invloed van verhalen, humor, multimedia, direct aanspreken, uitnodigingen en rituelen onderzocht. Respondenten (27 in totaal) vulden een vragenlijst in en namen daarna deel in vier focusgroepen. De uitkomsten lieten zien dat preken vooral herinnerd worden door het gebruik van direct aanspreken en rituelen. Er is een verschil tussen de elementen die herinnering positief beïnvloeden en elementen die het hoogst gewaardeerd worden in een preek. Het gebruik van verhalen en humor wordt het hoogst gewaardeerd, maar het gebruik van direct aanspreken en rituelen heeft de grootste invloed op herinnering.

Van de 27 respondenten gaven er 22 aan dat zij door een preek in het voorgaande jaar veranderd waren. De veranderingen hadden plaatsgevonden op het gebied van het serieus nemen van hun geloof, het helpen van mensen in nood, het versterken van persoonlijke relaties, het uitoefenen van geestelijke disciplines en het sterken van hun geloof. De voornaamste redenen van de verandering door preken waren de verbinding van de preek met het persoonlijke proces van de luisteraar en het verkrijgen van nieuwe inzichten. Het gebruik van verhalen in preken dient ter validering van de betrouwbaarheid van de prediker, het creëert een band tussen de luisteraar en de prediker, het helpt de luisteraar om in de preek meegenomen te worden, het helpt om de boodschap te illustreren en deze toe te passen.

Preektips voor jou

Het gebruik van humor dient om mensen in te nemen voor de prediker, het publiek een energie-boost te geven, mensen in te nemen voor een onderwerp, verwachting te creëren, een gezamenlijke band te creëren en een zwaar onderwerp te verzachten. Het gebruik van multimedia in preken dient om de boodschap levendig te maken en dichtbij te brengen, specifieke doelgroepen te bereiken, de structuur van de preek te versterken en de herinnering te versterken. Het gebruik van uitnodigingen in preken dient om mensen een manier te geven om op een preek te reageren, een symbolische nieuwe start te geven en verantwoording te creëren. Wel is van belang te beseffen dat een uitnodiging een fijngevoelig moment is, dat ook een tegenovergesteld effect kan hebben omdat mensen zich voor het blok gezet voelen. Het gebruik van rituelen in preken dient om inspiratie te creëren, mensen te helpen beslissingen te internaliseren, mensen te helpen preken beter te onthouden en een preek goed af te ronden. Het gebruik van direct aanspreken in preken dient om mensen op te roepen tot veranderen en verbinding te leggen tussen de prediker en de luisteraar.

In de vierde studie werd een volgende stap gemaakt. Hier werden preken bestudeerd die in de loop van het leven diepgaande invloed op luisteraars hadden gehad. Ons onderzoek onder de luisteraars liet zien dat elke respondent had meegemaakt hoe een preek beslissende invloed op zijn of haar leven had gehad. De verandering die mensen hadden ervaren lag op het gebied van het geestelijk leven, het gedrag of het zelfbeeld. Op het gebied van het geestelijk leven hadden mensen een verandering in godsbeeld ervaren of een verandering in hun relatie met God. Op het gebied van gedrag hadden respondenten verandering ervaren in een grotere betrokkenheid in sociale gerechtigheid. Op het gebied van zelfbeeld hadden mensen bemoediging ervaren, een verandering in overtuigingen over zichzelf of een ontdekking van de zin van hun leven. Factoren in het preekproces die deze veranderingen hadden beïnvloed waren de verbinding tussen de preek en het proces dat de respondenten op dat moment doormaakten en het vermogen van de prediker om oude waarden op een nieuwe, frisse manier te brengen. Daarnaast spelen ook de persoon van de prediker en de luisteraar een rol in het preekproces. De verbinding met het persoonlijke proces van de luisteraar wordt vooral ervaren in tijden van crisis, op speciale momenten zoals een huwelijk of begrafenis of wanneer de prediker er in slaagt persoonlijke opvattingen te confronteren zonder dat er een communicatieleemte ontstaat. Luisteraard ervaren dat oude dingen op een nieuwe, frisse manier worden gebracht wanneer de preek er in slaagt om de cultuurkloof tussen ‘toen’ en ‘nu’ succesvol te overbruggen en wanneer de preek zowel qua inhoud als overdracht nieuwe, verrassende elementen bevat.

Perspectief van de prediker

Tenslotte is het perspectief van de prediker op het preekproces onderzocht. In het vijfde deel van het onderzoek is een empirische kwalitatieve studie gedaan die toont dat het inzicht in en het onderwijs over het preek voorbereidingsproces nog altijd gelimiteerd is. De focus ligt vooral op vinding, stijl en ordening. Memorisatie en overdracht worden grotendeels veronachtzaamd. Ook op het gebied van vinding, stijl en ordening kan de moderne homiletiek nog veel leren van de klassieke retorica. Het managen van de tijd in het voorbereidingsproces is voor predikers een belangrijke factor in het komen tot een goede preek. Vinding wordt tot uiting gebracht door studie en het lezen van de Bijbel, door gebed en het zoeken van openbaring, door het interpreteren van het publiek en het doorlopen van een creatief proces. Volgens de predikers wordt de effectiviteit van hun preken vergroot door het succesvol overbruggen van de kloof tussen de tekst en de context van de luisteraar, alsook door het juiste gebruik van beelden en verrassing. Naast het creëren van een vonk is helderheid cruciaal, zowel in structuur als in toepassing. Op het gebied van voorbereiding en overdracht geven predikers aan dat de persoonlijke identificatie met de tekst en de bereidheid tot kwetsbaarheid cruciaal zijn. Daarnaast ervaart de prediker het houden van de preek als een ‘sprong’: het vraagt moed om in het onderwerp en de preek te ‘springen’ en de daadwerkelijke preek te houden. Ook een sterk gevoel van urgentie en vertrouwen in zijn of haar rol als prediker spelen hierin een rol.

Moving sermons

Gebaseerd op een studie van de ontwikkelingen in de homiletiek en de status van het empirisch onderzoek richt deze dissertatie zich op de effecten die preken hebben op luisteraars. In vijf empirische studies zijn de effecten van het gebruik van verhalen, humor, multimedia, direct aanspreken, uitnodigingen en rituelen onderzocht, is onderzoek gedaan naar de redenen waarom sommige preken diepgaande invloed hebben op luisteraars en tenslotte op welke wijze ervaren sprekers zich voorbereiden op hun preek en gaan voor maximale impact. In deze dissertatie dragen we bij aan het begrip van de wijze waarop de homiletiek de communicatie beïnvloedt en vice versa, alsook op welke wijzen communicatieve strategieën die in preken worden toegepast van belang kunnen zijn in een bredere context.