Stilte en muziek kunnen niet zonder elkaar

Componist en dirigent Leonard Evers gaat in op stilte en verstilling in en door muziek. Een interview.

‘Bij verstilling en muziek denk ik aan het begin en het einde van een muziekstuk. Het orkest zit op het podium en stemt voor de laatste keer de instrumenten. De zaal vult zich met luisteraars en alom is er een geroezemoes. Het begintijdstip breekt aan en de dirigent betreedt het podium. De zaal verstilt. De dirigent knikt het orkest toe en maakt verbinding. Het wordt stil, er is een verwachtingsvolle beginstilte, een inademen. Enkele subtiele armbewegingen van de dirigent openen een andere wereld, het is een overgangsritueel. Het geroezemoes van het begin is overgegaan naar het luisteren. De klanken van de muziek raken het innerlijke landschap van de verbeelding aan en brengen dit in beweging. Het orkest speelt onder leiding van de dirigent en de zaal vol luisteraars stelt zich open voor de muziek. De klankrijkdom raakt door de oren van de hoorders het innerlijk, en resoneert naarmate de luisteraar zich ervoor kan openen en het denken en doen op “stil” kan zetten. De luisteraar wordt de ontvanger van de muziek die de componist in stilte heeft geschapen en geschreven en die het orkest laat klinken.

Het wordt stil; een verwachtingsvolle beginstilte, een inademen

En dan het stiltemoment aan het einde van het muziekstuk. Het slotakkoord klinkt. De dirigent houdt zijn armen stil in de lucht. De klanken sterven langzaam weg. De adem wordt losgelaten. De muziek vloeit weg in een stilte. De dirigent laat zijn armen zakken en buigt naar het orkest. Aarzelend en dan enthousiast breekt het applaus los. De stilte is voorbij. “Alles van waarde is weerloos”, zoals de dichter Lucebert schreef.

John Cage en stilte

Ook in de muziek zelf, in de compositie, zitten stiltemomenten. De negentiende-eeuwse componist Anton Bruckner bouwde heel bewust stilte in op momenten van overgang. Bijvoorbeeld als de klanken van verschillende instrumenten elkaar afwisselen. Of een stilte waarin de ene klankmelodie kan eindigen,uitluiden, en een nieuwe klankmelodie kan beginnen. De luisteraar krijgt even ademruimte om het gehoorde te laten indalen en open te gaan voor een nieuwe klankkleur. Dit stiltemoment is heel subtiel. Als het te lang duurt, valt de spanning weg en wordt het muzikale verhaal fragmentarisch. Als het te kort duurt, ontstaan er onrust en een chaotisch moment van botsende klanken. Stilte is wel degelijk een muzikaal ingrediënt.

Stilte is een muzikaal ingrediënt

Maar wat is stilte? De componist John Cage maakte in 1952 een muziekstuk met de titel 4.33. De tijdsduur van deze compositie is 4 minuten en 33 seconden. Het is een driedelig stuk voor allerlei instrumenten, maar er wordt niet gespeeld. Het is stil, maar absolute stilte bestaat niet. De geluiden van de zaal en de omgeving zijn er wel. In onze oren klinken er altijd geluiden. Stilte lijkt op een spiegel waarin we onszelf tegenkomen. Stilte is noodzakelijk voor de luisteraar om binnen te komen in de muziek van de stilte. Van de componist Gustav Mahler (rond 1900) is de uitspraak: “In de partituur zijn de noten opgeschreven, maar de eigenlijke essentie van de muziek zit in de ruimte tussen de noten.” Het is niet in taal te vatten, zelfs niet in muziek, maar het is er wel!

Stilte voor concentratie

Zowel de musicus als de luisteraar hebben stilte nodig als vertrekpunt. Stilte is nodig voor de concentratie op dat ene. Hoe meer geconcentreerd, hoe meer een mens open gaat voor dat ene: de klanken van de muziek die de lege ruimte van het innerlijk binnenkomen en de verbeelding van dat moment doen ontwaken.

Er wordt niet gespeeld, het is stil

Het is een ontmoetingsgebeuren dat plaatsvindt in een driehoek, de tussenruimte. Aan de top van de driehoek staat, als een beginpunt, de compositie die door de dirigent wordt bemiddeld. Links beneden zitten en staan de muzikanten, die de compositie doen klinken, tot leven wekken. Rechts beneden zitten de luisteraars in wie de muziek aankomt, waar de klanken worden ontvangen en resoneren. Deze driehoek creëert een tussenruimte tussen drie spelers die niet zonder elkaar kunnen: componist/dirigent, muzikant en luisteraar. In deze tussenruimte kan de muziek als nieuw zijn vleugels uitzwaaien, afhankelijk van de stilte, de concentratie, de aandacht en de openheid van de spelers en de toehoorders. Er ontstaat een open ruimte waarin de muziek kan raken aan een bijzondere laag, een soort klankkast, in het innerlijke van de mens.

Kunst, religie en erotiek: toegangswegen naar de innerlijke stilte

Voorbij denken en doen raken de klanken aan de zijns-laag in de mens, die vrije, speelse, ludieke, creatieve verbeeldingslaag waar kinderen tot zes jaar nog toegang toe hebben. Bij het ouder worden raakt die bedolven onder het streven naar succes en efficiëntie, naar grip en oordelen, hokjes denken, smaakpatronen, oogkleppen, gewoonten en levenspatronen. De mens leeft ingepakt en af en toe is er een opening, gaat het innerlijke deurtje open. Een bijzondere ervaring. Kunst, religie en erotiek kunnen de toegangswegen worden naar deze innerlijke stilte, waar de ziel in de mens woont. Op het moment dat de ontmoeting gebeurt, is dat een geschenk, een gave.

Muziek kan wonderen doen

Ambrosius van Milaan

Poëzie, muziek, dans, zingen, kijken naar kunst, wandelen in de natuur, contact met een medemens, stil worden; het zijn allemaal toegangen tot het schone, goede en echte in de mens. Maar vooral de “muziek geeft vleugels en draagt de ziel omhoog”, zei ooit bisschop Ambrosius van Milaan (335-397), zo citeert Hanna Rijken, theoloog, musicus en docent aan universiteit en conservatorium (Trouw, 13 november 2023). En dat begint vanuit de stilte. Een moment van stilstaan, stil worden, beseffen: hier ben ik, open, met een leeg hoofd, deel van het geheel, de natuur, de kosmos, alleen in het hier en nu en toch ademend verbonden met alles en iedereen. Stilte is dan: bewustwording en open gaan voor het andere, de ander. Muziek kan wonderen doen.’