Zingevingsvragen in een zorgpark

Wat doet een geestelijk verzorger voor mensen met een verstandelijke beperking? Alida Groeneveld geeft een inkijkje in haar werk.

Mensen met een verstandelijke beperking: over wie hebben we het? In een eeuw tijd is de terminologie waarmee mensen met een verstandelijke beperking worden aangeduid, drastisch veranderd: idioot, zwakzinnig, geestelijk gehandicapt om maar een paar begrippen te noemen. Iemand met een verstandelijke handicap heeft een ontwikkelingsstoornis waardoor hij of zij vergeleken met leeftijdsgenoten op een andere wijze functioneert. De oorzaken zijn divers, zoals erfelijke aandoeningen, zuurstoftekort bij de geboorte of stofwisselingsziekten.

De mate van beperking wordt onder meer vastgesteld op grond van het IQ: iemand met een IQ lager dan 20 vraagt een omgeving met een vaste en herkenbare dagstructuur. Zijn of haar leven is veelal geordend aan de hand van de zintuigelijke beleving.

Mensen met een IQ tussen 50 en 70 noemen we licht verstandelijk beperkt (LVB). Sociaal-emotioneel functioneren zij gemiddeld tussen de 7 en 11 jaar, maar bij een crisissituatie kan iemand zomaar peuterachtig gedrag laten zien. Naast de verstandelijke beperking kan er sprake zijn van psychiatrische problematiek en lichamelijke beperkingen zoals doof- en blindheid. Sommige mensen spreken met groot gemak ‘vijf kwartier in een uur’ – en worden daardoor overschat. Bij anderen is de woordenschat beperkt en is communicatie meer gericht op beleving: valt er iets te zien, te ruiken, aan te raken?

De doelgroep is zeer divers en de beperkingen zijn er in vele soorten en maten.

De werkplek

Voor deze mensen ben ik sinds 2016 geestelijk verzorger. Mijn werkplek is het zorgpark in Ermelo waar zo’n 650 mensen wonen. Het instellingsterrein is een klein dorp met werk- en dagbestedingslocaties, een restaurant, een boerderij met verschillende dieren, een medische dienst, een begraafplaats en een kerk. Ook heb ik contacten met mensen die op kleinschalige woonlocaties elders wonen.

De ontwikkelingsleeftijd van een kind maar met levenservaring

Bij iedere vraag is het de kunst aan te sluiten bij de belevingswereld van mijn gesprekspartner. Wat geeft het leven zin? Waarvoor kom je ’s ochtends je bed uit? Als er iets heftigs is gebeurd, kan de vraag ‘wat heeft het allemaal voor zin?’ opkomen. Mensen zoeken naar houvast, betekenis en troost.

Levens- en zingevingsvragen spelen bij ieder mens, dus ook bij mensen met een verstandelijke handicap. Het zijn mensen met een ontwikkelingsleeftijd van een kind maar met behoorlijk wat levenservaring. De benadering moet passend zijn en zeker niet kinderachtig!

Mijn collega’s en ik komen bij vragen rond verlies, afscheid en rouw. We hebben veel individuele contacten waar het in een kort moment kan gaan over het samen uithouden van het leven met alle butsen die daarbij horen. We verzorgen verder vieringen op de woongroep, dagbestedingslocaties en in de kerk op het zorgpark.

Het werk is altijd maatwerk en daardoor zeer creatief. Geestelijk verzorger ben ik voor iedereen die met een levens- of zingevingsvraag bij mij komt, ongeacht zijn of haar levensbeschouwelijke achtergrond.

Rouw

De moeder van Geert is een half jaar geleden overleden. Geert is een man van begin dertig met een matige verstandelijke beperking. Hij functioneert als een vijfjarige. Geert is bij de uitvaart geweest en was daarvoor op de hoogte van de ziekte van zijn moeder. Hij werkt op een zorgboerderij in de buurt, waar hij de dieren verzorgt. Hij benoemt het overlijden van zijn moeder op dezelfde manier als wanneer een dier doodgaat op de boerderij, en hij gaat snel over tot de orde van de dag. Samen maken we een ‘ik-mis-je-boek’. Daarin komen herinneringen aan zijn moeder, wie zij was en wat haar typeerde. Ook het verhaal van het ziekteproces en de uitvaart kan daarin een plek krijgen: zelf geschreven, gedicteerd of getekend, net wat Geert aanspreekt. Als het boek vol is, stoppen we met de gesprekken. Hij kan het boekje erbij pakken op moeilijke momenten en de begeleiding kan het samen met hem bekijken.

En wij, wij groeten elkaar met een grote grijns en een brede armzwaai als we elkaar op het park tegenkomen.

Kerkdienst

Zondag zit Yvonne steevast een half uur voor aanvang in de kerk. Ze geniet van de vaste liederen en vindt het ook leuk een nieuw lied te horen. Ze kent veel verhalen uit de Bijbel, het boek van God en mensen, en ze is goed in collecteren. Mijn preek begin ik vaak met een aantal vragen waarmee ik aansluit bij de ervaringen van de bewoners. Yvonne laat dan graag haar mening horen.

Een voorwerp dat het verhaal ondersteunt of een herinnering oproept, werkt ook goed. Bij het verhaal van Noach had ik een regenboogparaplu meegenomen want de boog staat immers aan de hemel als het wéér regent. De volgende dag regent het dat het giet, waarop Yvonne vraagt of we weer in het verhaal van Noach zijn beland.

Ik zat ineens met een ‘leeg’ hart

Ik heb ook weleens een verkeerde inschatting gemaakt. Bij het thema ‘liefde’ had ik een groot hart meegebracht met daarin kleine stoffen hartjes: als je liefde uitdeelt, wordt het meer. Waar ik niet op had gerekend, was dat iedereen de hartjes mee naar huis wilde nemen. Ik zat met een ‘leeg’ hart en moest thuis achter de naaimachine om de voorraad weer aan te vullen.

Een beetje anders

Geestelijk verzorger zijn voor mensen met een verstandelijke beperking is anders. De spanningsboog is kort: in een kwartiertje moet het gebeuren in een gesprek. Meer dan anders moet je alert zijn op non-verbale uitingen. Ik heb moeten leren dat je ook zonder woorden uitstekend kunt communiceren en vieren.

Geestelijk verzorger zijn voor mensen met een verstandelijke beperking is niet zo anders dan het werk als gemeentepredikant. Ondersteuning bij de verwerking van verlies en rouw doet veel mensen goed, of ze nu een verstandelijke beperking hebben of niet. De vertaalslag van het evangelie naar het leven van vandaag is een kunst voor elke voorganger en een behoefte van de kerkgangers, met en zonder beperking.

Beperkt? Een samenleving is pas compleet als er ruimte en aandacht is voor mensen met een beperking. Soms moet dat door de aard van de handicap in een meer beschutte vorm, maar vaak ook niet. Want dat is wat de bewoners willen: een leven zo normaal als mogelijk.