Pastoraat bij voltooid leven

In de euthanasiediscussie in Nederland heeft ‘voltooid leven’ een specifieke betekenis gekregen. Het gaat om mensen die klaar zijn met leven en om die reden sterven willen, hoewel ze niet ziek zijn. Het is een belangrijk thema in het pastoraat, al was het maar omdat mensen over voltooid leven lezen in de krant en erover horen in discussieprogramma’s op televisie. En hoe ga je hiermee om in een pastoraal gesprek?

Mensen die hun leven als voltooid beschouwen, voelen zich niet langer verbonden: niet met zichzelf, niet met mensen om hen heen en niet met de samenleving. Verschillende aspecten spelen een rol: existentiële eenzaamheid; er niet meer toe doen; onvermogen om zich te uiten op een manier die past bij de persoon; grote lichamelijke en geestelijke vermoeidheid en een afkeer van afhankelijkheid.

Bron: Els van Wijngaarden, Voltooid leven. Over willen leven en sterven

Hoe gaan we als samenleving om met de ervaring van zinloosheid van mensen die hun leven voltooid vinden? Helpen we hen om te sterven? Mogelijk voorkomt dat een gewelddadige zelfdoding. Of lopen we dan juist het risico dat anderen op een idee worden gebracht en druk gaan ervaren om ook na te denken over de afronding van hun leven?

Een verschil tussen de voltooid leven-mensen en mensen die om euthanasie vragen, is dat de eerste groep niet terminaal ziek is, terwijl de mensen die tot de tweede groep behoren dat wel zijn.
Het onderscheid tussen niet terminaal ziek en wel terminaal ziek kan voor de achterblijvers van belang zijn. Als iemand niet levensbedreigend ziek is en wel wil sterven, bepaalt hij zelf het moment waarop. Dat is bij euthanasie in strikte zin ook het geval, met dat verschil dat een ten dode opgeschreven patiënt ook zou zijn gestorven als hem of haar geen euthanasie was verleend. De levensbeëindiging op verzoek van iemand die zijn leven als voltooid beschouwt, kan voor de nabestaanden in emotioneel opzicht lijken op zelfdoding. Het kan bij hen leiden tot ‘gecompliceerde rouw’, bijvoorbeeld worsteling met de vraag: was ik dan niet meer de moeite waard om voor te blijven leven?

Wat betekent ‘voltooid leven’ in de Bijbel?

Het Hebreeuws, de taal van het Oude Testament, kent geen woord voor ‘persoon’. De gedachte dat iemand volledig op zichzelf staat en zijn eigen plan trekt, kom je in de bijbel niet tegen. De mens is met ontelbare draden verbonden met de wereld om hem heen: met familie en naasten, met dieren en planten en met God. Trek je dat weefsel stuk, dan sterft de mens. ‘Leven’ is de kracht die het individu in de gemeenschap plaatst; ‘dood’ is de kracht die deze banden doorknipt, ook de band met God.

In het Oude Testament is de voorstelling dominant dat het met de dood over en uit is. Kenmerkend voor hen die gestorven zijn, is dat zij God niet kunnen loven. Het idee dat er na dit leven nog iets zou zijn, is nagenoeg afwezig. Pas in enkele late teksten uit het Oude Testament, en vervolgens in de nieuwtestamentische geschriften krijgt het geloof in de opstanding en een opwekking uit de dood een plaats.

Het meest verrassend aan het Bijbelse mensbeeld, vergeleken met het mensbeeld dat naar voren komt in de hedendaagse voltooid leven-discussie, is wellicht dat de autonomie van de mens ‘heteronoom’ van karakter is: vanuit bijbels perspectief is de mens zichzelf in zijn afhankelijkheid van anderen. De spanning tussen beide mensbeelden kun je samenvatten in de volgende twee vragen: Voltooit een mens zelf zijn leven? Of komt de voltooiing van een mensenleven God toe?

Hoe komt ‘voltooid leven’ in pastoraal werk naar voren?

Het is een belangrijk thema in het pastoraat, al was het maar omdat mensen over voltooid leven lezen in de krant en erover horen in discussieprogramma’s op televisie. Onwillekeurig betrekken zij het op zichzelf: kan ik mij voorstellen dat er een punt komt in mijn leven waarop ik er klaar mee ben en zou willen sterven? In gesprek met iemand die zegt dat zijn leven voltooid is, is het de moeite waard om te proberen te achterhalen welke gevoelens schuilgaan achter die term. Is de ervaring van isolement nog te keren? Of moet je vaststellen dat iemand onherstelbaar beschadigd is geraakt?

Het kan ook van belang zijn om samen met de pastorant te bespreken wat het alternatief is wanneer iemand niet geholpen zou worden bij het sterven. Beëindigt iemand dan zelf zijn leven? Leeft iemand verder terwijl hij gestaag achteruitgaat? Besluit iemand om te stoppen met eten en drinken of bestelt hij dodelijke middelen via internet?

Wat te doen als ‘voltooid leven’ in een pastoraal contact ter sprake komt?

• Het verlangen om te sterven, ook als iemand niet ziek is, volstrekt serieus nemen.
• Informeren of bekend is wat het doodsverlangen betekent voor de naasten van de pastorant (de ander).
• Naar binnen kijken: welke gevoelens roept de doodswens van de pastorant bij jou op? Als je je daar bewust van bent, kun je die emoties, bij wijze van spreken, ‘parkeren’ en lukt het je beter om innerlijk vrij te zijn tijdens het gesprek.

Verdieping: achtergrondinformatie & gespreksmateriaal

• Hoe ga je als predikant of kerkelijk werker in gesprek met familie en huisartsen over het thema ‘actieve levensbeëindiging’ of ‘voltooid leven’? Dominee Aart Mak geeft aandachtspunten hierbij, op de website van de Protestantse Kerk.
• Hoe organiseer je in de plaatselijke geloofsgemeenschap een gesprek over voltooid leven? Ideeën en voorbeelden
• Gespreksmateriaal en liturgisch materiaal bij Oecumenische bezinning ‘Nu ik oud word’ Brochure en gespreksvragen van de Raad van Kerken bij het thema ‘vierde levensfase’. Met onder andere aandacht voor de discussie over voltooid leven en benaderingen van verschillende kerkgenootschappen.
• Boek: Voltooid leven. Over leven en willen sterven. Els van Wijngaarden sprak uitvoerig met ouderen die hun leven voltooid achten. Over herinneringen, spijt en tevredenheid, twijfels, hoop, tragiek en dilemma’s – en over hun wens om te sterven. In dit boek stelt ze vragen die horen tot de meest elementaire van ons bestaan: wat is een goed leven, en wanneer is dat voltooid? En hoe gaan we, als individu en als samenleving, om met ouderdom en de dood?
• Meer over het onderzoek van Els van Wijngaarden, onderzoekster aan de Universiteit voor Humanistiek, is te vinden op www.elsvanwijngaarden.com
• Waardig ouder worden een initiatief van o.a. ChristenUnie, ouderenbonden KBO-PCOB
• De Nederlandse Vereniging voor Vrijwillige Euthanasie over voltooid leven.
• Website van burgerinitiatief voltooid leven ‘Uit vrije wil’