Als een moederpelikaan
Zou u een kunstwerk dat Jezus afbeeldt aan de muur hangen? Waarom wel of niet? Wat de antwoorden meteen al duidelijk zouden maken is dat Jezusverbeeldingen vooral uit de katholieke traditie zijn voortgekomen en voor protestanten een andere plaats in hun leven innemen dan voor katholieke gelovigen. Voor beiden zal de schoonheid van deze werken een rol spelen. Maar voor de laatsten zijn ze allereerst een zaak van devotie en spelen ze van oudsher een belangrijke rol in hun geloofsleven. Voor protestanten spelen ze vaak een ondergeschikte rol. Worden we ermee geconfronteerd in een museum of kerk, dan proberen we ervan te leren of te zoeken naar wat ons raakt, zodat deze religieuze werken toch ook voor ons een stuk geestelijke voeding kunnen zijn.
Deze wat ongemakkelijke houding ten aanzien van afbeeldingen van Jezus en de religieuze kunst in het algemeen kent een lange geschiedenis. Niet alleen Calvijn keerde zich tegen de aanbidding van de overvloedig aanwezige beelden in de kerken van zijn tijd, maar ook in de 8ste eeuw vond er al een beeldenstorm plaats en werden de kerken witgekalkt. Ook toen ging het vooral om het tweede gebod, dat het vervaardigen (en niet alleen het aanbidden) van beelden zou verbieden.
Het is te danken aan het tweede concilie van Nicea in 787 dat afbeeldingen toch weer werden toegestaan. Het belangrijkste argument hiervoor was dat van de incarnatie: God nam een menselijke gestalte aan in Jezus Christus en liet op die manier een materieel beeld van zichzelf achter. Bovendien meende men dat het niet moet gaan om de aanbidding van de beelden zelf, maar om de verering van wie is afgebeeld. Het beeld wordt in de katholieke en oosters-orthodoxe wereld beschouwd als een venster op de hemel, als een brug naar de onzichtbare hemelse werkelijkheid. In meer protestantse taal: een beeld van Jezus helpt ons tot hem te bidden en hem te eren.
Jezus in de kunst is eigenlijk een te groot onderwerp voor een kort artikel als dit. Er is zoveel en er zitten zoveel facetten aan. Ik moet me dus beperken en zal hier eerst ingaan op de verbeelding van Jezus in de evangelieverhalen en vervolgens op de beelden of symbolen voor Jezus als het lam, het kruis en de pelikaan (die haar jongen voedt met haar eigen bloed). Tot slot bespreek ik een eigentijds werk.
Jezus in de evangelieverhalen
Daar God de Vader onzichtbaar is voor ons, gaat het in de kunst alleen om symbolen of beelden voor hem, zoals een hand, oog of goede herder. Jezus heeft op aarde geleefd en het accent ligt daarom op de weergave van zijn leven en met name zijn rol in de heilsgeschiedenis, in de verlossing van de mens en de wereld van het kwaad.
Om dit tot uitdrukking te brengen groeide door de eeuwen heen een arsenaal aan vaste thema’s zoals de annunciatie (aankondiging), de geboorte van Christus, zijn doop, kruisiging en opstanding. Daarbij was ook van belang hoe deze thema’s werden uitgebeeld, want in de wijze van uitbeelden, de compositie en de details, zit een element van exegese. Ook daartoe werden vaste formules ontwikkeld. Week de kunstenaar daarvan af – niet te ver natuurlijk – dan was ook dat weer betekenisvol.
Het gaat bij de uitbeelding van bijbelverhalen dus niet om de weergave van wat er in de bijbelse tijd in Bethlehem of aan de Jordaan te zien zou zijn geweest, maar om de verbeelding van heilsfeiten die voor de beschouwer nog steeds van belang zijn. Zo gaat het bij het thema geboorte van Christus om zijn menswording en bij de doop om de openbaring van Christus als goddelijk persoon die deel uitmaakt van de Drie-eenheid. Deze werken zijn dus een soort preken, dogmatische formuleringen te vergelijken met de geloofsbelijdenis.
Dit betekent echter niet dat de kunstenaars geheel en al gebonden waren. Qua stijl waren ze vrij en ook om eigen accenten te leggen. Dat maakt deze kunst juist zo boeiend. De een licht er dit uit en de ander dat. Kunstenaars laten ons steeds nieuwe dingen zien in de uitleg van de Bijbel. Daarom loont het om een werk rustig te bekijken en tot ons door te laten dringen. Kunstwerken voegen toe dat we een bijbelpassage voor ons kunnen zien en we de gevoelsdimensie makkelijker kunnen meemaken.
Geboorte bij nacht
Als voorbeeld kijken we naar De geboorte bij nacht uit 1490 van de Haarlemse schilder en lekenbroeder Geertgen tot Sint Jans. Al de elementen die bij dit thema horen zijn aanwezig, maar het bijzondere van dit werk is dat het Christuskind hier totaal het middelpunt van aanbidding is. Zelfs de os en de ezel doen mee. Wat opvalt is de donkerte van dit doek. De nacht is werkelijk zwart. Jezus kwam een wereld vol duisternis binnen. Dit maakt dat des te duidelijker uitkomt dat hij het licht der wereld is. Als een stralende lichtbron van bovennatuurlijk licht ligt hij in zijn kribbe.
De os en de ezel nemen met hun enorme koppen vlak boven de kribbe een prominente plaats in. Ze danken hun aanwezigheid aan Jesaja 1:3, waar staat dat in tegenstelling tot de mens ‘de rund zijn meester herkent en een ezel zijn voederbak’. Een eigen detail van de kunstenaar is dat Maria en drie van de engelen met hun handen een driehoek vormen, waarmee ze duiden op Jezus als één van de personen van de Drieeenheid en dus goddelijk.
Ook bijzonder is dat Jezus hier zo minuscuul is weergegeven, te klein eigenlijk. Maria, Jozef en de os en de ezel zijn in een grotere schaal afgebeeld dan het kind en de engelen. Waarom zou Geertgen dit gedaan hebben? We weten dat hij onderdeel uitmaakte van de moderne devotie en dat klein en naakt worden een pijler vormde van een toegewijd devoot leven. Dit kindje in de kribbe is hier dus ook bedoeld als voorbeeld. Voor mij voegt het toe om Jezus op kunstafbeeldingen niet alleen als mijn verlosser maar ook als mijn voorbeeld te zien. Hij laat mij zien hoe we kunnen leven in volledige gerichtheid op God. Zijn bijzondere relatie met God is wat mensen in hem aantrok.
In Jezus als voorbeeld zit echter ook een spanningsveld, want hij was niet alleen mens maar ook God. Hij was de volmaakte mens. Net als ieder ander mens was hij onderhevig aan menselijke gebreken, behoeften en emoties, maar hij wist daar in verbondenheid met God in daden en gedachten op een goede manier mee om te gaan. Jezus geeft een geslaagd leven weer, vol compassie, barmhartigheid, onbaatzuchtigheid en bereidheid tot lijden. Ik zal hem daar nooit in kunnen evenaren, maar toch inspireert zijn voorbeeld mij.
Beelden voor Jezus
Op basis van de Bijbel kwamen vanaf het vroege christendom een aantal beelden in gebruik om te verwijzen naar Christus. De gelovigen gebruikten ze aanvankelijk als een soort geheimtaal. U kent ze wel: beelden als het lam, het kruis, de herder, de vis, de alfa en omega en de leeuw van Juda. Opvallend is dat Jezus ons in het Johannesevangelie zelf ook een aantal beelden aanreikt in zijn ‘Ik ben woorden’. Ik ben de weg, de waarheid en het leven, Ik ben de goede herder en de deur voor de schapen, het brood en het levende water, het licht der wereld, de ware wijnstok en de opstanding en het leven. Ieder beeld vertegenwoordigt een belangrijk aspect van wie Jezus voor ons is. Ze nodigen ons uit om ons in het beeld in te leven.
Christus als de ware wijnstok is bijvoorbeeld een bijzonder rijk beeld en dat niet alleen vanwege de wijnen bruiloftassociaties. Op deze ietwat beschadigde Roemeense glasicoon uit de 19de eeuw zien we het beeld letterlijk uitgewerkt: uit de zijde van Jezus groeit een wijnrank waaraan dikke druiventrossen groeien. De icoon geeft onze verworteling in Christus weer. ‘Alleen wie met mij verbonden blijft, draagt rijkelijk vrucht.’ Maar druiven staan ook voor wijn en daar gaat de linkerhelft over. Jezus vangt de wijn op in een kan of miskelk. En daarmee is de link gelegd naar Jezus’ bloed en kruisdood. Ook de graftombe waarop hij zit en het kruis achter hem verwijzen daarnaar.
Deze icoon draagt de naam ‘Jezus Christus de wijnpers’ of ‘De mystieke wijnpers’ en blijkt dus met name te gaan over de wijn die tijdens de eucharistie in bloed verandert. Dit werk brengt de transsubstantiatieleer in beeld. Het functioneerde als devotiebeeld, om het lijden van Jezus te gedenken en hem te danken voor zijn verlossingswerk.
Tot slot een hedendaags werk uit 1999 van de Zuid-Afrikaanse kunstenaar Zak Benjamin. Het heet ‘Christus en consumentisme’. Deze protestantse kunstenaar koos een helemaal nieuw en eigen thema. We zien hier Jezus’ gelaat afgebeeld op een computerscherm. Het toetsenbord staat voor wat we maar al te vaak najagen in ons leven: een relaxed leven vol amusement, lekkere drankjes en overdadig eten, doordrenkt van roem en succes, in een groot huis met een dikke auto voor de deur, met op gepaste tijden een reis naar verre oorden. Dat zijn de bouwstenen van ons leven, de toetsen die we steeds weer intikken. Dat is onze religie, dat zijn de ideaalbeelden waar we een kaarsje voor branden, de afgoden waarvan we menen dat ze ons alles zullen geven wat ons hartje begeert. Maar wat we ook aantoetsen, we krijgen Jezus op ons scherm. Want hij is de enige die al onze verlangens werkelijk kan vervullen.
Met deze eigentijdse preek sluiten we af. Jezus spoort ons aan tot beter, maar kijkt ons steeds ook liefdevol en vol compassie aan. Dat is toch bij uitstek het doel van alle Jezuskunst: dat we ons begrepen, getroost, vergeven en geliefd mogen weten door onze verlosser.
Marleen Hengelaar-Rookmaker is hoofdredacteur van ArtWay, een website over kunst en geloof.