Arnold Huijgen: Geen triomfalisme? Henk Bakker over christologie en methode

Het tempo waarmee Henk Bakker theologisch en kerkelijk Nederland blijft verrassen met inzichtgevende boeken is bewonderenswaardig. Zijn nieuwe boek Christus is bedoeld als opvolger van zijn boek Jezus uit 2021, waarin hij vooral benadrukte dat Jezus een Jood was. In een reactie op dat boek prees ik indertijd die insteek, die in het verleden nogal eens heeft ontbroken. Ik maakte er ook kritische opmerkingen bij: Bakker wees resoluut theologische reflectie op het God-zijn en mens-zijn van Jezus af zonder zelf een alternatief te bieden. En is Jezus nu zelf God, of is Hij toch net iets minder dan God?

Nieuwe boek 

Nu ligt er een vuistdik nieuw werk Christus. Toch is dit geen christologie in de gebruikelijke betekenis van het woord. De ondertitel vertelt dat het Bakker gaat om de vraag hoe het geloof in Jezus zich ontwikkelde in het vroege christendom. Het gaat dus niet om Christus als zodanig, maar om de ontwikkeling van overtuigingen aangaande Jezus: traditiegeschiedenis dus.

Bakker is op zijn sterkst wanneer hij zich verzet tegen het latere beeld van de verheven Christus

Mij is gevraagd in deze bijdrage te reageren op Bakkers hoofdstuk over methodologie en op zijn eerste excurs, over Dietrich Bonhoeffer. Bakker noemt het eerste deel van zijn boek ‘Biografie maakt theologie’, en daarbij verwijst hij onder andere naar Dietrich Bonhoeffer. Bakker wil vooral wegblijven bij wat hij ‘algemeenheden’ noemt, abstracties die niet raken aan het echte, geleefde leven. Duidelijk: werkelijk geloof is voluit in echte realiteiten gefundeerd. De vraag is intussen wel tegen welk front Bakker zich hiermee richt. Wie levert al die algemeenheden en abstracties? Net als in zijn vorige boek lijkt Bakker hier te strijden tegen een algemeen idee van systematische theologie, die enkel in abstracties zou handelen. Maar deze gedachte zelf is een hopeloze abstractie, die niet in de concrete praktijk van theologisch werk gefundeerd is. In zijn strijd tegen abstracties blijft Bakker zelf behoorlijk abstract, helaas. 

Jezus als mens

In zijn conclusie (p. 532) strijdt Bakker tegen een versie van de tweenaturenleer. Bakker is op zijn sterkst wanneer hij zich verzet tegen het latere beeld van de verheven Christus, de overwinnaar en goddelijke gebieder. Bakker neemt het dan op voor het mens-zijn van Jezus Christus en hij laat precies zien dat Irenaeus en Athanasius nog een heilshistorisch duidingskader hanteerden dat vanaf het concilie van Nicea steeds meer op de achtergrond raakte. Dat is de geschiedenis. Maar inhoudelijk zou ik van Bakker graag helder willen horen wat het betekent dat Jezus ook God is (aangenomen dat Bakker dat vindt) en wat dat betekent voor Jezus’ menszijn? 

Bonhoeffers biografie

Van harte ben ik het ermee eens dat biografie en theologie onlosmakelijk aan elkaar verbonden zijn, al betekent dat niet alleen dat de biografie de theologie vormt, maar dat dit ook andersom het geval is. Juist bij Bonhoeffer wordt dat zichtbaar. Bakker biedt een samenvatting van Bonhoeffers biografie. Recente literatuur gebruikt Bakker nauwelijks, alleen Reggie Williams’ boek Bonhoeffer’s Black Jesus uit 2014. Dat dient om een omslag in Bonhoeffers denken tijdens zijn verblijf in Harlem te benadrukken. Die omslag was er zeker, maar ook andere momenten waren van groot belang. En het fascinerende van Bonhoeffer als kerkvader van de 20e eeuw is dat niet alleen zijn biografie zijn theologie stempelde, maar ook andersom. Als we ergens nood aan hebben, dan daaraan, lijkt mij.

Openbaring

In zijn hoofdstuk over methodologie kiest Bakker weloverwogen voor een combinatie van historische en narratieve kritiek voor zijn tekstanalyse. Daarnaast gebruikt hij een model voor vroege kennisregulering en herinnering. Het gaat Bakker dus duidelijk om de traditievorming door middel van herinneringen en (her)vertellingen daarvan. Een speciale rol is weggelegd voor ‘convicties’, die Bakker wil onderscheiden van ‘overtuigingen’. Hoewel volgens het woordenboek beide termen hetzelfde betekenen, reserveert Bakker ‘convicties’ voor méér dan overtuigingen, kernovertuigingen die de identiteit stempelen. Zulke kernovertuigingen hebben te maken met wat christenen openbaring noemen, stelt Bakker. Hij vindt deze vooral in profetische uitingen en koppelt daaraan een overweging van symbolen vast.

Bakker stelt dat hij in het kader van zijn methodologische vooropmerkingen niet voorbij kan gaan aan het koloniale verleden van de West-Europese kerk

En passant bekritiseert Bakker ‘de idee van “openbaring” zoals in de klassieke theologie aan de orde gesteld’ (p. 46). Mij is niet duidelijk wat hij hier bekritiseert en waarom. Zelf spreekt Bakker over de manier waarop ‘openbaring in een geloofsgemeenschap normatief wordt’ (p. 49). Maar die normativiteit is dus louter een sociaal gegeven. Dietrich Bonhoeffer zou hier toch andere tonen aanslaan, en Jezus Christus als persoon aanwijzen als Gods openbaring in ons midden, die al onze kernovertuigingen en zelfs onze diepste identiteit onder kritiek stelt om deze te verlossen.

Geen triomfalisme

Bakker stelt dat hij in het kader van zijn methodologische vooropmerkingen niet voorbij kan gaan aan het koloniale verleden van de West-Europese kerk. Hij wijst op de wortels hiervan in het denken in termen van Christus als overwinnaar (Christus Victor), en de samenwerking met de staat na de overwinning van Constantijn de Grote. Het westerse christendom voegde daar nog het vooruitgangsdenken en superioriteitsgevoel aan toe. Na een brede schets van de koloniale expansie vat Bakker zijn bevindingen samen als: ‘geen triomfalisme’! In dit licht heb ik mij verbaasd over het omslag van het boek, waarop de Christus Pantokrator (de almachtige Christus) is afgebeeld zoals die in de Haga Sophia in Istanbul (voormalig Constantinopel) te vinden is. Hét symbool van het triomferende Byzantijnse christendom, de Christus Victor (met blond haar!) waartegen Bakker zich juist verzet, siert nu het omslag van zijn boek.