Al-Ghazali en zijn zoektocht naar waarheid

Al-Ghazali, Verlost van onzin, autobiografie

Recensie van Al-Ghazali, Verlost van onzin, autobiografie. Mohammed Al-Ghazali (1058-1111) was een van de belangrijkste figuren in de geschiedenis van de islamitische geloofsbeleving.

Ik ben geen kenner van de islam. Over Mohammed al-Ghazali (1058-1111) had ik slechts weleens wat gehoord tijdens colleges godsdienstwetenschap. Ik wist niet veel meer dan dat hij een belangrijke figuur was in de geschiedenis van de islamitische geloofsbeleving. Na Mohammed zo ongeveer de belangrijkste. Maar wie was hij? Volgens verschillende islamcritici (onder meer Ayaan Hirsi Ali) was hij de grondlegger van het anti-rationalistische denken in de islamitische wereld, waarmee de ellende begon die uiteindelijk tot bijvoorbeeld zoiets als 9/11 leidde.

Onlangs werd zijn autobiografie uitgebracht, een mooie uitgave in de prestigieuze reeks Boom-Klassiek. Verlost van onzin. Filosoof en arabist Cornelis van Lit en filosoof-theoloog Gerko Tempelman leiden de middeleeuwse denker in en zorgden voor een vertaling en een toelichting.

Niet te benoemen

Ghazali leidde een bewogen leven. In een prettige, leesbare stijl vertelt hij daarover. Met als doel ‘om jou te vertellen hoe moeilijk het is om de waarheid te vinden’. Het deed mij denken aan Augustinus en Johannes van het Kruis. Ghazali bleek een gevierd geleerde en leraar aan de hogeschool van Bagdad in een tijd waarin van alles in beweging was. Toch belandde hij, op het hoogtepunt van zijn roem, rond zijn veertigste, in wat wij nu een burn-out zouden noemen. Een persoonlijke crisis bracht hem ertoe zijn bezittingen te verkopen en zijn baan op te geven. Hij zei zijn dochters gedag (ik las niets over een vrouw) en verliet in het geheim Bagdad. Daarop volgt een existentiële zoektocht. Hij verkeerde tien jaar in afzondering en eenzaamheid en leidde een contemplatief leven. Hij schrijft ergens dat hij toen verlangde naar ‘een staat van daadwerkelijke ervaring’ op de weg van God. In die tijd van afzondering kreeg hij ervaringen en inzichten ‘die niet te benoemen of te beschrijven zijn’. Hij zegt ergens dat hij pas na het overwinnen van zijn crisis God echt leerde kennen.

Het hoofdthema van zijn werk is de filosofische vraag: wat is waar? En van daaruit: hoe weet ik dat? Boven alles gaat het hem om kennis van God maar ook om de vraag waar Descartes mee worstelde: wat kunnen we zeker weten? Ghazali was een radicale twijfelaar. Hij blijft steeds doorvragen. Hij spreekt herhaaldelijk zijn afschuw uit over mensen die beweringen doen op basis van autoriteit, mensen die bepaalde uitspraken simpelweg beamen, ook al weten ze niet waarom. Deze mensen maken zich schuldig aan wat in het Arabisch taqlid wordt genoemd: dogmatisme, blinde navolging, napraterij.

Drie soorten kennis

Ghazali vindt het belangrijk goed te redeneren, geen denkfouten te maken. Maar uiteindelijk wordt het hem steeds duidelijker dat de ratio niet de enige manier is om tot de waarheid te komen. Ghazali vindt de weg omhoog doordat God ingrijpt:

‘Toen genas God, de Verhevene, mij van deze ziekte en bracht mijn ziel terug naar een gezonde en normale toestand. De noodzakelijke waarheden kwamen weer over als redelijk en betrouwbaar, als iets waarvan ik zeker kon zijn.’

Hoe hij zover komt valt hier niet goed uit te leggen. Het moet iets te maken hebben met zijn opmerking verderop in de tekst dat ‘achter de fase van het denkvermogen een andere fase ligt, die van inspiratie’. Ik denk aan zoiets als openbaring. Dat is een andere vorm van kennis van de waarheid, voorbij de ratio. Voorbij de rationaliteit is er nóg een domein in het menselijke kennen, dat van onmiddellijke kennis. Het is een vorm van ervaren zekerheid.

Uiteindelijk formuleert Ghazali drie manieren om iets te weten te komen, die elk een belangrijke plek hebben: aangenomen kennis, beredeneerde (wetenschappelijke) kennis en geïnspireerde kennis.

Een boeiende zoektocht die mijns inziens raakvlakken heeft met moderne denkers die vragen stellen bij ons gebruikelijke wereldbeeld.

Met verantwoording en bibliografie.

Al-Ghazali, Verlost van onzin. Autobiografie. Amsterdam: Boom, 2021. 224 pp. €24,90. ISBN 9789024438297.