Menu

None

De complexe dynamiek tussen religie en klimaatverandering

In dit artikel, dat gebaseerd is op mijn lezing tijdens het Nationaal Religiedebat 2021, beschrijf ik in vogelvlucht een aantal aspecten van de complexe dynamiek tussen religie en klimaatverandering.[1] Zijn er lijnen te ontdekken in de houding van christenen en andere gelovigen tegenover klimaatverandering?

Verantwoordelijkheid nemen voor klimaatveranderingen gaat over onze waarden, wat we belangrijk vinden, over onze levensbeschouwing

Waarden en levensbeschouwing

In zijn religiedebat-lezing verzorgde Mark Dekker, promovendus in complexe systemen aan de Universiteit Utrecht, een ‘feitenrelaas’ over de klimaatwetenschap.[2] Het klimaat verandert doordat we broeikasgassen in de lucht brengen. De klimaatwetenschap geeft ons inzicht in de samenhang tussen ons gedrag en de opwarming van de aarde. Maar klimaatverandering is niet alleen iets van wetenschappers. Het is een probleem dat ons allemaal raakt.

Verantwoordelijkheid nemen voor klimaatverandering gaat dan ook niet alleen over technische vraagstukken en maatregelen. Het gaat ook over onze waarden, wat we belangrijk vinden, en over onze levensbeschouwing. Hoe kijken we naar onszelf als mens en naar onze plek in de wereld? Wat staat er precies voor ons op het spel, en welk appel doet dat op ons? Klimaatverandering roept dus levensbeschouwelijke vragen op. Het is niet alleen een wetenschappelijke, maar ook een morele kwestie.

Religie als factor

Het is dus niet zo gek dat ook religies zich mengen in het klimaatdebat. Aangezien meer dan 80% van de wereldbevolking religieus is, is religie een enorme factor in wat mensen drijft en bezighoudt. Als je klimaatverandering wilt aanpakken als overheid of organisatie, kun je dus niet om religie heen. En ook religieuze mensen zelf staan voor de vraag wat klimaatverandering hun te zeggen heeft. Hoe raakt die aan hun voorstellingswereld en praktijken?

Voor sommigen zal dit iets zijn waar ze nog niet over hebben nagedacht. Niet iedereen merkt dezelfde gevolgen van klimaatverandering. En soms staat alleen het eigen geestelijke welbevinden centraal. Voor anderen is het juist een urgente kwestie. Zo bestaat voor moslims de kans dat zij de jaarlijkse bedevaart naar Mekka, de hadj, straks niet meer kunnen ondernemen in de zomer; dat zou te riskant zijn vanwege de grote hitte. Saudische autoriteiten denken al na over een schuifdak boven het plein waar de pelgrims om het heiligdom lopen. Een islam zonder de hadj is ondenkbaar en zomaar verplaatsen doe je de pelgrimstocht niet, want die is gebonden aan de maankalender.[3]

Meer dan 80% van de wereldbevolking is religieus, dus religie is een enorme factor in wat mensen drijft en bezighoudt; ook op het gebied van klimaatverandering

Een ander voorbeeld. In het Reformatorisch Dagblad vertelt een christelijke evangelist dat zijn zendingswerk boven de poolcirkel bemoeilijkt wordt door de opwarming van de aarde. Gebieden worden moeilijker bereikbaar over het ijs.[4] In deze voorbeelden ráákt klimaatverandering dus direct aan de religieuze praktijk.

Veelzijdige werkelijkheid

Als we over ‘religie’ praten moeten we een paar kanttekeningen maken. Religie is een veelzijdig fenomeen en ziet er in elke context weer anders uit. Een Hindoe in India bevindt zich in een andere culturele context dan een Hindoe in Den Haag. Ook het klimaat gedraagt zich verschillend op die plekken. Je kunt dus niet simpel vragen: hoe reageert ‘hét Hindoeïsme’ op ‘dé klimaatverandering’?

Ook wie simpelweg wil weten of religie nou stuwend of remmend werkt in het aanpakken van klimaatproblemen moet teleurgesteld worden. Zo’n simpel antwoord is er niet. Er zijn binnen elke traditie elementen die bevorderlijk zijn voor het serieus nemen van klimaatverandering, en elementen die bagatelliserend kunnen werken.

Zo geloven hindoes dat alles met alles in verbinding staat. Alles vormt één groot netwerk. Die visie helpt sommigen om de huidige klimaatverandering te duiden. Een mens staat immers in een directe relatie met zijn natuurlijke omgeving en het is daarom niet zo gek dat hij ook het klimaat kan ontregelen. Tegelijk hebben sommige hindoes moeite om te accepteren dat de heilige rivier de Ganges in gevaar is. Dat is een rivier die door India en Bangladesch stroomt. Door het smelten van gletsjers is er minder watertoevoer. Maar dat de Ganges wordt bedreigd, is een lastig idee. De rivier wordt namelijk vereerd als een godin. En die godin is in haar eeuwigheid verheven boven zulke klimaatpatronen.[5]

Er is geen simpel antwoord op de vraag of religie stuwend of remmend werkt in het aanpakken van klimaatproblemen

Binnen het jodendom, het christendom en de islam zijn er opvattingen over rentmeesterschap. Dat houdt in dat God de mens een taak heeft gegeven om goed voor de aarde te zorgen. Bij velen geeft dat een verantwoordelijkheidsgevoel voor het klimaat. Maar er zijn binnen deze tradities ook relativerende gedachten. Zo van: God zorgt wel voor de aarde, Hij heeft de touwtjes in handen, we hoeven ons niet druk te maken. Dan speelt men de voorzienigheid van God en de eigen verantwoordelijkheid tegenover elkaar uit.[6]

Wat moeten we hier uit concluderen? Het lijkt maar de vraag welke geloofsaspecten mensen aangrijpen om hun visie op klimaat te formuleren. Is het zo dat mensen al overtuigd of sceptisch zijn tegenover de klimaatwetenschap en dan aangrijpingspunten vinden in hun geloof? Of leidt hun geloof juist heel direct tot een bepaalde houding tegenover het klimaat? Voor een deel is dit een kip-of-ei-kwestie.

Religies zijn dus complex. Je kunt geen snelle conclusies trekken over wat religie doet met iemands klimaathouding. Daarbij wordt iemands religieuze identiteit ook gevormd door maatschappelijke, culturele en politieke factoren. Religie staat dus niet op zichzelf maar is deel van een totaalpakket.

Empirisch onderzoek

Bredere context

Toch krijgen we uit wetenschappelijke studies en opiniepeilingen wel wat inzicht in de wisselwerking tussen religie en klimaathoudingen. Dan gaat het wel over bredere trends, die je niet zomaar kunt vertalen naar de lokale context. Ik beschrijf eerst een paar kenmerken die betrekking hebben op alle mensen, dus religieus en seculier.

Uit een grootschalige opiniepeiling in wel 50 landen, die in 2021 door het VN-Ontwikkelingsprogramma en partners gepubliceerd werd , blijkt dat 64% van de mensen de opwarming van de aarde als een noodsituatie ziet. Samengevat zijn het vooral hoger opgeleiden, jongeren, en mensen met een hoger inkomen die overtuigd zijn van de klimaatproblematiek.[7]

Andere (recente) internationale onderzoeken wijzen ook op de invloed van politieke oriëntatie. Binnen de Verenigde Staten, Engelssprekende westerse democratieën en, in mindere mate, West-Europa, blijken mensen met een conservatieve overtuiging doorgaans terughoudender over klimaatthema’s dan mensen met een progressieve overtuiging.[8]

Religies zijn dus complex; je kunt geen snelle conclusies trekken over wat religie doet met iemands klimaathouding.

Religieuze context

Als het specifiek om religie gaat, is er nog maar een beperkt aantal vergelijkende onderzoeken. Veel onderzoeken richten zich ook op de Verenigde Staten en andere westerse democratieën. Onze kennis over andere gebieden is dus wat beperkter. Je kunt conclusies ook niet zomaar vertalen van de ene naar de andere context.

Zo laat het hierboven genoemde internationale onderzoek zien dat er in het grootste deel van de wereld een positief verband bestaat tussen religieuze betrokkenheid en bezorgdheid over klimaatverandering. Alleen in de Verenigde Staten en sommige andere westerse democratieën ligt dat wat anders – religieuzere mensen zijn daar doorgaans politiek-conservatiever. In de Engelstalige westerse democratieën blijken vrouwen, jongere mensen en minder religieuze mensen zich het meeste zorgen te maken over klimaatverandering.[9]

Een ander cross-internationaal onderzoek, met daarin ook niet-westerse landen, vindt een positief verband tussen religieuze betrokkenheid en aandacht voor duurzaamheid. Zo zou religie de bereidwilligheid vergroten om geld te doneren aan groene doelen en zich aan te sluiten bij duurzaamheidsinitiatieven.[10]

Klimaatsceptische evangelicals

Wat regelmatig naar voren komt in peilingen, is dat het met name witte, evangelicale christenen in de Verenigde Staten, Canada, Brittannië en Australië zijn die zich klimaatsceptisch uiten. Zij hebben ook minder op met klimaatbeleid.[11] Binnen geen enkele andere religieuze stroming is er zoveel polarisatie rondom ‘klimaat’. Ook bij deze evangelicals gaan politieke en religieuze factoren hand in hand. Aan de ene kant is men bang dat de overheid de vrijheden van mensen inperkt en een te sturende rol op zich neemt. Daarom is het thema ‘klimaat’ iets bedreigends vanuit hun politiek-conservatieve overtuigingen – sowieso is er veel regelrechte ontkenning van de klimaatproblematiek binnen republikeinse kringen.

Aan de andere kant zijn er bijvoorbeeld opvattingen over de eindtijd die van invloed zijn op klimaatattitudes. De gedachte is dan dat klimaatverschijnselen – denk aan de toename van stormen en ander tumult – al door God in de Bijbel zijn voorspeld. Ze horen daarom bij ‘het laatste der dagen’. Kortom, het gaat dus om Gods agenda; jij hebt je daar als mens niet mee te bemoeien. En je hebt er ook geen invloed op. Vanuit de evolutie-controverse, geframed als Adam of aap, heeft men vaak sowieso al een wantrouwen naar de wetenschap. Dat maakt dat klimaatwetenschappers ook niet zomaar gehoor krijgen.[12]

Eén ding is duidelijk: om mensen te overtuigen van de ernst van klimaatverandering, moet je aansluiten bij hun identiteit en wereldbeeld

In Nederland horen we onder orthodoxe christenen vergelijkbare geluiden; met name de evangelische- en pinksterbeweging wordt sterk beïnvloed door de Amerikaanse evangelicals.[13] Toch zie je zo’n sterke politieke en religieuze tegenstelling als in de Verenigde Staten hier minder.

Duurzaamheid in Nederland

Duurzaamheidsonderzoek van Micha Nederland onder christenen in Nederland (2014) laat een opvallende uitkomst zien. Wat concreet ‘groen’ gedrag betreft, werden nauwelijks verschillen gevonden tussen de onderzochte christelijke stromingen. Dan gaat het dus om wat mensen doen, niet alleen om wat ze denken. Ook bleken kerkgangers zich niet te onderscheiden van de rest van Nederland.[14]

Dit roept natuurlijk vragen op naar de eigenheid van de religieuze bijdrage aan duurzaamheid. Veelzeggend is ook een onderzoek in opdracht van binnenlands bestuur onder alle Nederlanders (2020). De conclusie was: duurzaam denken is nog niet duurzaam doen. Er verscheen een paradox: mensen hebben goede intenties, maar het maakt nog geen verschil.[15] Kortom, er is dus nog een wereld te winnen voor gelovigen en niet-gelovigen.

Slotsom

Eén ding is in elk geval duidelijk. Om mensen te overtuigen van de ernst van klimaatverandering, moet je aansluiten bij hun identiteit en wereldbeeld. De bereidwilligheid om iets aan klimaatverandering te doen komt voort uit wat mensen echt belangrijk vinden. Juist religie raakt aan die diepere bestaanslaag en is daarom ontzettend relevant in het (maatschappelijke) klimaatdebat.

Eva van Urk-Coster is promovenda in de christelijke ecologische theologie aan de Faculteit Religie en Theologie van de Vrije Universiteit Amsterdam. Bekijk haar onderzoek hier.

Noten

[1] Zie voor mijn lezing “Religie en klimaat: een overzicht,” Nationaal Religiedebat 2021: https://forumc.nl/2-content/nieuws/883-eva-van-urk-coster. Zie voor een verslag en verder materiaal rondom het Nationaal Religiedebat 2021: https://www.forumc.nl/studenten/nationaal-religiedebat.

[2] Zie voor de lezing van Mark Dekker, “Feiten, modellen en interpretaties,” Nationaal Religiedebat 2021: https://forumc.nl/2-content/nieuws/878-ik-mis-naastenliefde-als-motivatie-voor-klimaatactie.

[3] Zie Eildert Mulder, “De klimaatverandering dreigt ook de islam in het hart te treffen,” Dagblad Trouw, 29 augustus 2019: https://www.trouw.nl/nieuws/de-klimaatverandering-dreigt-ook-de-islam-in-het-hart-te-treffen~bc1baa93/.

[4] Zie Michiel Kerpel, “Olegs evangelisatiereizen boven de poolcirkel steeds korter door klimaatverandering,” Reformatorisch Dagblad, 8 maart 2021: https://www.rd.nl/artikel/917342-olegs-evangelisatiereizen-boven-de-poolcirkel-steeds-korter-door-klimaatverandering.

[5] Zie over het hindoeïsme, de Ganges en vervuiling/klimaatverandering bijvoorbeeld “Hinduism Case Study – Climate Change,” Harvard Divinity School, 2018: https://hwpi.harvard.edu/files/rpl/files/climate_change_hinduism.pdf?m=1597275480. Zie ook Georgina Drew, “A Retreating Goddess? Conflicting Perceptions of Ecological Change near the Gangotri-Gaumukh Glacier,” in How the World’s Religions are Responding to Climate Change, eds. Robin Globus Veldman, Andrew Szasz and Randolph Haluza-DeLay (London and New York: Routlegde, 2014), 23-36.

[6] Zie voor klimaatattitudes en rentmeesterschap in het christendom bijvoorbeeld Eva van Urk, “De samenhang bij christenen tussen evolutie- en klimaatstandpunten,” Radix 46, nr. 2 (2020); Eva van Urk, “Wat heeft Dordrecht met Katowice te maken? Gereformeerde theologie en klimaatverandering,” Theologia Reformata 62, nr. 2 (2019): 115-134; Eva van Urk-Coster, “Klimaatverandering en de Bijbel,” 3 juli 2021: https://geloofenwetenschap.nl/klimaatverandering-en-de-bijbel/. Zie voor klimaatattitudes in de islam bijvoorbeeld Wolter Huttinga, “Lost God het klimaatprobleem op?” Dagblad Trouw, 3 januari 2019:  https://www.trouw.nl/religie-filosofie/lost-god-het-klimaatprobleem-op~b00af1d4/.

[7] Zie “The Peoples’ Climate Vote,” United Nations Development Programme (UNDP) and partners, 2021: https://www.undp.org/publications/peoples-climate-vote.

[8] Zie bijvoorbeeld Gregory B. Lewis, Risa Palm en Bo Feng, “Cross-National Variation in Determinants of Climate Change Concern,” Environmental Politics 28, nr. 5 (2019): 793-821.

[9] Zie Lewis, Palm en Feng, “Cross-National Variation,” 793-821.   

[10] Zie Kahsay Haile Zemo en Halefom Yigzaw Nigus, “Does Religion Promote Pro-Environmental Behaviour? A Cross-Country Investigation,” Journal of Environmental Economics and Policy 10, nr. 1 (2021): 90-113.

[11] Zie bijvoorbeeld Randolph Haluza-DeLay, “Religion and Climate Change: Varieties in Viewpoints and Practices,” Wiley Interdisciplinary Reviews: Climate Change 5, nr. 2 (2014):  261-279.

[12] Zie voor evangelicals en vormen van evolutie- en klimaatscepsis bijvoorbeeld Elaine Howard Ecklund et al., “Examining Links Between Religion, Evolution Views, and Climate Change Skepticism,” Environment and Behavior 49, nr. 9 (2017): 985-1006; Robin Globus Veldman, The Gospel of Climate Skepticism: Why Evangelical Christians Oppose Action on Climate Change (Oakland, California: University of California Press, 2019).

[13] Ik dank prof. dr. Miranda Klaver voor deze observatie (in persoonlijke correspondentie, 16 februari 2021).

[14] Zie “Rechtvaardigheid: waarom doen we dat (niet)? Resultaten Micha monitor 2014,” Micha Nederland:  https://www.michanederland.nl/wp-content/uploads/2014/05/2e-Micha-Monitor-2014.pdf. Zie over dit onderzoek ook Gerald Bruins, “Omgang met schepping leeft niet bij christenen,” Nederlands Dagblad, 22 mei 2014: https://www.nd.nl/geloof/geloof/901389/omgang-met-schepping-leeft-niet-bij-christenen.

[15] Zie I&O Research, “Duurzaam denken is (nog steeds) niet duurzaam doen,” 2020:  https://www.ioresearch.nl/actueel/duurzaam-denken-is-nog-steeds-niet-duurzaam-doen/.


Meer lezen over ecotheologie?

Lees het Theologisch drieluik van Yanniek van der Schans waarin ze ecotheologie theoretisch en praktisch introduceert.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken