Eucharistie als weg tot verzet en overgave

Tien jaar na Laudato si’ groeit het besef dat ecologische bekering niet slechts een kwestie is van beleid of gedrag, maar van innerlijke vernieuwing. De aarde zucht onder het gewicht van menselijke onmatigheid. Toch ligt de diepste verandering niet in verzet tegen de wereld, maar in een andere manier van aanwezig zijn ín de wereld.

In Priesters van de schepping nodigt de Grieks-orthodoxe bisschop Ioannis Zizioulas (1931–2023) uit tot een eucharistische levenshouding – een spiritualiteit waarin verzet en overgave elkaar niet uitsluiten, maar hand in hand gaan.

Zizioulas was van 1986 tot aan zijn dood metropoliet van Pergamon, verbonden aan het oecumenisch patriarchaat van Constantinopel. Hij schreef geschiedenis als een van de invloedrijkste orthodoxe theologen van de twintigste en eenentwintigste eeuw. Met dit boek, dat in 2025 in Nederlandse vertaling verscheen, laat hij de wereld een indringende en profetische boodschap na.

Actie en paradox

Veel ecotheologie spreekt de taal van urgentie en actie. Een taal die, met de COP30 in het vooruitzicht, een dubbele lading heeft gekregen. De klimaatconferentie van Bélem in 2025 draait immers niet alleen om actie voor het klimaat, maar vraagt tegelijk om actie tegen de gevolgen van menselijke expansiedrift.

Om de VN-top mogelijk te maken werd het vliegveld uitgebreid, en moesten tienduizenden bomen wijken voor een nieuwe vierbaansweg dwars door het Amazonegebied. Ironisch genoeg kreeg die weg de naam Avenida Liberale – Vrijheidsweg. Hij loopt langs het leefgebied van een vissersgemeenschap aan de rivier.

“Dit waren allemaal bomen, en die zijn nu gekapt,” getuigt dorpsleider Diana dos Santos tegenover het NOS. “De aanleg van deze weg heeft heel veel impact op onze gemeenschap. Wij leven van het bos en van de natuur.”

Bos kappen om een klimaattop mogelijk te maken – het klinkt als een pijnlijke paradox. En juist dat maakt duidelijk waarom actie alleen niet volstaat. Geen enkel beleid of technologisch antwoord kan de diepere crisis helen waarin de aarde en de mensheid verkeren.

Die crisis is namelijk niet slechts ecologisch, maar existentieel. Zoals paus Franciscus schrijft in Laudato si’ (§204):

“Wanneer we het hart verliezen voor de zorg voor anderen en voor de aarde, eindigt alles bij belangen, macht en geld, en dat is wat ons vernietigt.”

De aarde als sacrament

Dat is precies de oefening die Zizioulas maakt. Waar veel ecotheologie spreekt in termen van verantwoordelijkheid, duurzaamheid en moreel appel, begint hij met stilte. Hij ziet de aarde niet als probleem of als gevallen wereld, maar als gave – een heilig geheim dat wacht op ontvouwing.

Brood en wijn, lucht en water, bossen en oceanen: het zijn geschenken om in dankbaarheid te ontvangen, en met eerbied aan deel te nemen.

“De ecologische crisis is in wezen een liturgische crisis.” – Ioannis Zizioulas

We zijn vergeten te danken, stil te worden en te zegenen.

Het eerste verzet is daarom niet politiek, maar spiritueel: verwondering als vorm van verzet. De ecologische crisis, zo betoogt Zizioulas, wortelt in het verlies van overgave.

De westerse wereld draagt een lange denktraditie met zich mee die heeft bijgedragen aan de onttovering van de wereld. Van het Griekse gnosticisme, dat de materie als slecht zag, tot het Newtoniaanse wereldbeeld dat de werkelijkheid ontleedde in losse onderdelen. En niet te vergeten het kapitalisme, dat alles wat van waarde is, herleidde tot zijn economisch nut.

Het gevolg: de mens begon de aarde te behandelen als voorraadschuur of decor, in plaats van als gave die uitnodigt tot lof en dank. Maar dat is duidelijk niet zaligmakend. Onze jachtige 24-uurseconomie gaat gepaard met een diepe zingevingscrisis. Een ontworteling die voortkomt uit het verlies van verbondenheid – met elkaar, met de aarde, met het goddelijke weefsel van het leven zelf.

Wat betekent het om te beseffen dat alles onderling verbonden is, zoals paus Franciscus in Laudato si’ schrijft (§91, §117)? Wat verandert er wanneer we de aarde niet langer benaderen als object, maar als levend geheel? Wanneer we niet langer alles willen beheersen, maar leren ons over te geven?

Het unieke aan Zizoulas’ benadering is dat hij hier de link legt met de eucharistie. Overgave, dat betekent opnieuw leren ontvangen: brood, wijn, adem, regen – alles dat ons herinnert aan de Gever, en aan diens zorg voor al wat leeft. Overgave is niet zelf willen dragen maar vertrouwen. Het is: als kwetsbare mensen met Christus aan tafel durven gaan – open, dankbaar, en vol ontzag voor het mysterie dat ons omringt.

De mens als priester van de kosmos

De mens, stelt Zizioulas, is geroepen tot een priesterlijke rol – niet als beheerder die de schepping naar eigen wil vormt, maar als dienaar in een kosmisch heiligdom. In de eucharistie wordt die roeping zichtbaar: brood en wijn, vruchten van de aarde en van mensenhanden, worden geheiligd, getransformeerd en opgenomen in gemeenschap met God.

Zo maakt de liturgie tastbaar wat onze ware taak is: de wereld niet toe-eigenen, maar doorgeven in lof en dank.

Zizioulas spreekt in dit verband over een eucharistische kosmologie: een manier van kijken waarin alles naar het goddelijke verwijst. Protestantse lezers fronsen bij zo’n term misschien even de wenkbrauwen, maar die visie gaat terug tot het vroege christendom. Ze ademt de geest van de oosterse orthodoxie, waar mystiek en liturgie één adem vormen.

Waar het Westen leerde lineair te denken en geest tegenover materie te plaatsen, en de mens te beschouwen als een wereld tegenover God, herinnert Zizioulas aan de oorspronkelijke eenheid. Niets bestaat op zichzelf, alles leeft in relaties van wederzijdse afhankelijkheid. Toch is dat holistische perspectief zeker niet uniek voor de oosters-orthodoxe kerk; we vinden het ook in de rooms-katholieke traditie terug. Denk maar aan Franciscus van Assisi en aan middeleeuwse mystici.

Dat verklaart meteen ook waarom de eucharistie zo’n centrale plaats inneemt in de groene theologie van Zizioulas. Vanuit zijn kosmologie is de eucharistie niet slechts een ritueel naast de wereld, maar een deelname aan een kosmische liturgie waarin alles meezingt: sterren en dieren, rivieren en bomen, zelfs de kleinste grasspriet.

Ecologie wordt dan geen randthema, maar het hart van aanbidding – een lofzang waarin ieder mens, op zijn of haar manier, priester van de schepping mag zijn. Wie eucharistisch leeft, erkent de aarde als altaar van God – en zichzelf als deelnemer aan een heilige uitwisseling tussen Schepper en schepping.

Ascese als levenskunst

Wat vraagt deze houding concreet van ons? Zizioulas spreekt over ascese – een levenshouding van eenvoud en dankbaarheid. Geen ascese van ontkenning, maar van toewijding.

Waar oude stromingen het lichaam en de materiële wereld beschouwden als iets dat overwonnen moest worden, stelt hij juist de incarnatie centraal: God is mens geworden, en daarmee is het materiële niet iets dat ons van God scheidt, maar juist de plaats waar Zijn aanwezigheid gestalte krijgt.

In eenvoud en matiging ontdekken we een andere vrijheid: niet die van onbeperkte keuze, maar de vrijheid van verbondenheid – met elkaar, met de aarde en  het leven zelf

De ascese van Zizioulas is een oefening in overgave: leren leven van genoeg. Een vorm van overgave die tegelijk een daad van verzet is – verzet tegen de illusie van grenzeloosheid die onze tijd beheerst. In eenvoud en matiging ontdekken we een andere vrijheid: niet die van onbeperkte keuze, maar de vrijheid van verbondenheid – met elkaar, met de aarde, met het leven zelf.

Een eucharistisch perspectief

In vergelijking met paus Franciscus en eco-theologen als Jürgen Moltmann valt Zizioulas’ invalshoek op. Laudato si’ spreekt over sociale rechtvaardigheid en structurele verandering; Moltmann over hoop en toekomst. Zizioulas voegt daar een liturgisch perspectief aan toe – de eucharistische blik.

Over ecotheologie is de afgelopen jaren al heel wat inkt gevloeid, zowel door protestantse als katholieke theologen. De oosters-orthodoxe insteek van Priesters van de schepping voegt daar echter een unieke invalshoek aan toe.
Met zijn visie op de kosmische liturgie opent Zizioulas nieuwe perspectieven op de verhouding tussen mens en schepping — of beter gezegd: hij heropent oude perspectieven die in de loop der eeuwen in de vergetelheid zijn geraakt, maar die vandaag opnieuw om aandacht vragen.
Zo maakt hij duidelijk dat de crisis van onze tijd niet louter ethisch of politiek is, maar in wezen spiritueel.

Zorg voor de aarde begint niet bij conferenties of beleidsnota’s, maar rond het altaar – in het eenvoudige breken van brood en delen van wijn. Dat gebaar leert ons opnieuw te zien dat de wereld een gave is, dat leven om dankzegging vraagt, en dat ware bekering begint met eerbied. Maar bovenal met het besef dat wij allen onderling verbonden zijn in het kosmische wonder dat leven heet.

Over de auteur