Vanuit de theorie van René Girard kijkt Bart Leenman naar de rol van influencers en signaleert verschillen tussen vroeger en nu.

Afgelopen zomer was ik op wandelvakantie in de bergen van Montenegro. Terwijl ik daar liep te ploeteren met een loodzware rugzak in de brandende zon, stelde ik mijzelf de vraag: wat doe ik mijzelf toch aan? Kort daarvoor had ik nog uitgekeken naar dit avontuur, maar nu trof mij de realiteit.

Enkele maanden eerder was ik op Instagram een advertentie tegengekomen van deze reis. De Instagram-feed van de reisorganisatie stond vol met schitterende foto’s en video’s. Een aantal maanden later liep ik daar dan zelf, te ploeteren in de brandende zon. Het is de vraag of ik deze reis ook had gemaakt als ik de advertentie nooit had gezien.

Wat riepen de beelden bij mij op zodat ik mijzelf inschreef voor deze reis, en welke rol speelden sociale media hierin? Het gedachtegoed van René Girard kan helpen om hierover na te denken.

Mimèsis of nabootsing

René Girard (1923–2015) was een Franse denker. Na zijn studie in Frankrijk verhuisde Girard naar de Verenigde Staten waar hij promoveerde en literatuur doceerde. Tijdens zijn ontmoeting met de literatuur ontdekte Girard iets opvallends dat hij beschrijft in zijn eerste boek: Mensonge romantique et vérité romanesque (1961; Ned. vert. De romantische leugen en de romaneske waarheid, 2022).

In dit boek bespreekt Girard een aantal klassiekers uit de Europese literatuur, waarbij hij opmerkt dat de verlangens en begeertes van de hoofdpersonen niet authentiek zijn maar worden beïnvloed door anderen. Mensen imiteren of bootsen de verlangens van anderen na, men begeert wat de ander begeert.

Girard noemt dit ‘mimetische begeerte’ naar het Griekse woord mimèsis, dat nabootsing of imitatie betekent. De romantische leugen is dan de gedachte dat menselijke verlangens authentiek zijn. De romaneske waarheid is de realisatie dat dit niet het geval is.

Girard noemt het werk van Miguel de Cervantes, De vernuftige edelman Don Quichot van La Mancha (1605 en 1615), als voorbeeld. De hoofdpersoon uit dit boek, Alonso Quijano, is geobsedeerd door ridderromans. Uiteindelijk verliest Alonso Quijano zijn verstand en gaat hij zich voordoen als de nobele ridder Don Quichot van La Mancha. Wat volgt is het komische maar ook tragische verhaal van een dolende en gedesillusioneerde Don Quichot die compleet bezeten is van zijn verlangen een nobele ridder te zijn. Volgens Girard laat het verhaal van Don Quichot goed zien hoe iemand beheerst kan worden door niet-authentieke begeertes. Alonso Quijano verlangt nobel ridderschap omdat hij romans heeft gelezen over nobel ridderschap (bijvoorbeeld de 21 delen tellende ridderroman Amadis van Gaule). De verlangens van Don Quichot zijn dus niet authentiek.

Volgens Girard geldt dit principe niet alleen voor romanpersonages, maar voor iedereen. De mens is een begerig wezen en begeerte is mimetisch.

Moderne modellen

Alonso Quijano’s verlangens kwamen dus voort uit de ridderromans. De hoofdpersonen in deze boeken functioneerden als zijn modellen, modellen die hij kon imiteren. Ook wij komen modellen tegen en sociale media spelen daarbij een grote rol. Het figuur van de influencer is daarbij het beste voorbeeld. Een influencer is een persoon die via sociale media bepaalde producten of verlangens aanprijst. Hiermee beïnvloedt de influencer anderen. De influencer werpt zichzelf dus op als een model en nodigt andere mensen uit tot nabootsing van zijn of haar leven. Modellen zijn dus van alle tijden en spelen ook in ons leven een grote rol. Toch wil ik een aantal verschillen benoemen tussen het figuur van de influencer en de modellen van Alonso Quijano.

Onzichtbaarder maar sterker

Sociale media en het figuur van de influencer zorgen voor een schaalvergroting van imiteerbare modellen in ons leven. Via ons telefoonscherm kunnen we influencers volgen uit alle delen van de wereld. Vroeger was de belevingswereld van mensen vaak kleiner waardoor er ook minder modellen aan mensen werden opgedrongen. Alonso Quijano kon niet kiezen uit tientallen voorbeelden om te imiteren, maar slechts uit de modellen in ridderromans.

Daarnaast zorgt influencing voor individualisering van onze modellen. Dat wil zeggen dat twee mensen uit dezelfde omgeving compleet verschillende modellen kunnen imiteren en het onduidelijker is welke modellen men imiteert. De zichtbaarheid van onze modellen verdwijnt hierbij uit het oog. Ten slotte hebben onze modellen meer invloed op ons leven. Ondanks dat ze vaak letterlijk ver van ons zijn verwijderd, zijn ze altijd binnen handbereik via onze telefoon. Laten we daarom niet in de romantische leugen leven dat influencers geen invloed hebben op ons. Dat hebben ze namelijk wel.

De juiste modellen kiezen

Toch is Girard niet pessimistisch over mimetische begeerte en het gegeven dat we modellen hebben. Integendeel, Girard laat zien dat mimetische begeerte een cruciale rol speelt in ons leven en zeer nuttig is voor de menselijke ontwikkeling. Zo speelt imitatie een cruciale rol in het aanleren van vaardigheden of kennis.

Een voorbeeld hiervan is een jonge ouder die ‘pa-pa’ of ‘ma-ma’ articuleert tegen een baby in de hoop dat het kind de klanken nabootst. Maar ook in het onderwijs speelt imitatie een cruciale rol. Mimetisme is dus elementair aan het menselijk leven en de begeerte die hiermee gepaard gaat, ook.

Hierdoor is het onmogelijk te ontsnappen aan de invloed van modellen in ons leven. Maar gelukkig hoeft dat ook niet, zegt Girard. We kunnen namelijk niet kiezen dát we beïnvloed worden, maar wel door wíe we beïnvloed worden. Welke modellen laten we een rol spelen in ons leven? In deze context moet ik altijd denken aan het boek van Thomas a Kempis (ca. 1380–1471): De imitatione Christi (Over de navolging van Christus). In dit boek beschrijft Thomas a Kempis de christelijke levenswijze als een nabootsing van Christus. Thomas a Kempis was niet bekend met Girard of met het begrip mimetische begeerte, maar verduidelijkt dat het christelijke leven Christus als model stelt. Christus als het enige ware Model om te imiteren.

Wees je daarom bewust van de modellen die jij imiteert en de influencers die je toelaat in je leven. Laat de romantische leugen achter je. Voordat je het weet, loop je namelijk met een zware rugzak door de bergen van Montenegro te ploeteren.