Hoe beter je een eenling kunt zijn, hoe beter we samen kunnen zijn

Recensie van Eenling zijn. Een filosofische uitdaging van Rüdiger Safranski. Hij laat zeventien denkers over dit thema aan het woord.

De Duitse filosoof Rüdiger Safranski is bekend van grote biografieën over vooral Duitse denkers, zoals Schopenhauer, Nietzsche, Heidegger en Goethe. Hij had al een plan om nu eens een boek te schrijven dat niet over één specifieke denker zou gaan maar over een specifiek thema, namelijk ‘eenling zijn’. Toen kwam de coronacrisis en werden we allemaal op onszelf teruggeworpen door de lockdowns. Safranski kon daardoor ongehinderd door allerlei sociale activiteiten werken aan zijn boek. Hij ziet ieder mens in de eerste plaats als een individu. De een zoekt liever aansluiting bij de groep, de ander heeft de ambitie om de eigenheid te cultiveren. Tussen die twee polen van eenling en gemeenschap zijn er indrukwekkende pogingen geweest om individueel te zijn.

Eigen innerlijk

Safranski beschrijft maar liefst zo’n zeventien denkers waarbij die thematiek speelde. Allemaal Europese denkers en schrijvers, waarbij hij begint met de Renaissance. Luther, Michel de Montaigne, Rousseau passeren de revue. En ook mensen als Kierkegaard, Thoreau, Jaspers, Heidegger en Ernst Jünger. Opvallend genoeg ontbreekt Nietzsche. Maar het is een ware portrettengalerij. Daarbij vroeg ik me af wat het selectiecriterium is geweest.

Want begint het fenomeen van de eenling, het individu, echt pas bij de Renaissance? Is dat bij het christendom niet veel eerder? Ik heb bijvoorbeeld het idee dat iemand als Augustinus veel bezig was met zijn eigen, individuele geloofsbeleving, heel persoonlijk en existentieel. Eigenlijk heel modern. Maar ook spreekt hij de hoorders van zijn preken steeds aan als individuele personen met een eigen innerlijk, waarbij hij steeds weer de beleving, de ervaring centraal stelt.

God maakt de mens op radicale wijze tot eenling

Safranski vraagt wel aandacht voor Luther. Die schildert hij niet als iemand die naar het klooster werd getrokken om daar iets als collectieve geborgenheid te vinden. Nee, hij zocht het klooster als ‘exercitieplaats voor zelfdiscipline’. Zijn zoektocht naar een genadige God brengt hem op de weg naar verinnerlijking en afzondering. Ieder mens staat alleen tegenover God en ieder mens moet geloven ‘voor zichzelf’, als eenling. Bij Luther, stelt Safranski, komt de eenling los te staan van de institutionele machten van het kerkelijk geloofsbedrijf.

Alleen voor God

Dat christen zijn betekent dat je je als eenling alleen voor God voelt staan pakt Kierkegaard weer op. Hij ziet dat het christendom van zijn dagen allang weer ‘een stam- en staatsreligie’ is geworden, een vorm van geestelijke vermaatschappelijking en in dat opzicht een oppervlakkige aangelegenheid. De meeste mensen passen zich daaraan aan zonder dat ze er bijzonder door gegrepen worden. Zodoende ziet hij het als zijn taak om het christendom weer te verinnerlijken, wat betekent: het afzonderen. Geloof moest weer existentieel worden opgevat. De kern van Kierkegaards religieuze ervaring is dat God de mens op radicale wijze tot eenling maakt. In het portret van Kierkegaard werkt Safranski uit wat deze opvatting dan vervolgens voor Kierkegaards eigen leven betekende.

Zo behandelt Safranski nog vijftien denkers vanuit de optiek om over het eenling zijn na te denken en zelf een eenling te zijn. Ik heb gezocht naar een rode draad, een theorie of een duidelijke conclusie, na al die op zich boeiende portretten. Die heb ik niet gevonden. Het lijkt erop dat eenling zijn voor ieder mens, en voor iedere persoon in zijn boek, iets anders is. De filosofische uitdaging blijft puur het belang van de eenling te benadrukken. Safranski geeft ook geen actuele toepassingen, maar impliciet proef ik tussen de regels dat we beter kunnen samenleven als we beter een eenling kunnen zijn.

Met literatuurlijst en personenregister.

Rüdiger Safranski, Eenling zijn. Een filosofische uitdaging. Atlas Contact, Amsterdam, 2022. 296 pp. €24,99. ISBN 9789045046013.