Maakt Samen Jong kerken moedeloos of geeft zij hoop?

Onder de kop ‘Hoe Samen Jong kerken moedeloos kan maken’ gaven Jonna Van den Berge-Bakker en Marten van der Meulen hun kritische visie op het boek Samen Jong, kernwaarden voor een kerk met volgende generaties.

De auteurs schrijven op persoonlijke titel vanuit het oogpunt van hun eigen onderzoek onder kleine en kwetsbare kerken. Dat uitgangspunt kleurt hun hele artikel en met die bril lezen zij dingen in Samen Jong die wij niet wilden zeggen. Toch zijn we blij met hun kritiek, omdat de gevoelens die zij onder woorden brengen breder leven en we daarover graag in gesprek gaan. Als mede-auteur van Samen Jong heb ik hun kritiek omgezet in een aantal vragen en daarop onze reactie gegeven.

Een kerk voor álle generaties

Is een kerk die jonger wordt goed bezig en moet je vergrijzing te allen tijde zien te voorkomen? Beweegt een kerk die vergrijst zelfs weg van het kruis? Is de onderliggende aanname van Samen Jong dat een bloeiende kerk alleen een kerk is met kinderen en jongeren? (Deze kritiek is gebaseerd op een plaatje uit de Amerikaanse versie dat we bewust niet in het boek hebben opgenomen, maar dat inderdaad wel op de website Samen Jong: Zes kernwaarden voor een kerk met alle generaties – MissieNederland te vinden is.[1])

Waar het in Samen Jong om gaat, is dat mensen van verschillende generaties elkaar nodig hebben. Kinderen en jongeren brengen levendigheid en stellen vragen bij het vanzelfsprekende. Ouderen brengen levenservaring en wijsheid, en de toewijding van ouders aan Christus is cruciaal voor het geloof van hun kinderen. We pleiten dus niet voor kerken met overwegend jonge mensen, maar voor kerken met álle generaties.

Helaas blijken kerken makkelijker te vergrijzen dan multigenerationeel te blijven. Dat betekent dus dat je er bewust je best voor moet doen om te zorgen dat álle generaties bij de gemeenschap betrokken zijn en blijven. Als we in Samen Jong zeggen ‘geef prioriteit aan jonge generaties’ dan doen we dat niet omdat jongeren belangrijker zijn dan ouderen (het is geen waardeoordeel), maar omdat jongeren niet vanzelfsprekend bij kerk en geloof blijven. Als ‘jonge generaties prioriteit geven’ het enige principe van Samen Jong was, hadden Van den Berge en Van der Meulen een goed punt, maar in Samen Jong gaat het óók om de boodschap van Jezus serieus nemen, een warme gemeenschap vormen en beste buren zijn door te dienen in je naaste omgeving en in de wereld.

Als we zeggen ‘geef prioriteit aan jonge generaties’ doen we dat niet alleen omdat de kerk jongeren nodig heeft, maar ook omdat jongeren de kerk nodig hebben: een warme gemeenschap om bij te horen, een plek waar ze de zin van hun leven kunnen vinden in het volgen van Jezus Christus en die hen mogelijkheden biedt hun talenten te ontdekken en in te zetten voor het Koninkrijk.

We zijn ons ervan bewust dat vergrijzing niet altijd te voorkomen is; als de omgeving van de kerk sterk vergrijst, is het logisch dat de kerk dat ook doet. Dat geldt helaas voor veel plaatsen in Nederland, waar jongeren om logische redenen weg trekken, of voor kerken in wijken waar overwegend mensen zijn komen wonen die andere religies aanhangen. Zulke kerken zijn niet minder waard dan kerken met alle generaties, wel is de kans groot dat ze over een aantal jaar niet meer bestaan.

Christus ontvangen

Wat ons echt pijnlijk raakt is dat Van den Berge en Van der Meulen stellen dat Samen Jong een struikelblok kan zijn voor kerken om Christus te ontvangen, vanuit de veronderstelling dat Samen Jong kerken in de doe-modus zou zetten en de verwachting zou scheppen dat we het Koninkrijk zelf kunnen realiseren. Wij willen niets liever dan dat kerken Christus ontvangen, op allerlei manieren en in de vorm van allerlei personen, van de jongere die niet meer weet wat de zin van het leven is tot de dakloze op straat.

Dat is ook de boodschap van de afbeelding die Van den Berge en Van der Meulen in hun artikel plaatsen: Christus staat centraal. In de Nederlandse uitgave hebben we gekozen voor een andere tekening. In deze tekening staat het kruis centraal, de andere waarden staan eromheen als tandraderen die in elkaar grijpen: de waarden hangen met elkaar samen en kunnen niet van elkaar worden losgemaakt.

Het risico dat we ‘het zelf gaan doen’ is in de Nederlandse protestantse kerk inderdaad aanwezig, vanuit welk concept van gemeenteopbouw we ook werken. Ook als diaconaat centraal staat (waar de auteurs voor lijken te pleiten) kunnen we ons verliezen in vermoeiende werkgerechtigheid.

En nee, de kerk is niet maakbaar. Tegelijkertijd zullen we – al biddend – wel zelf in beweging moeten komen. De bloei van de kerk is 100% Gods werk en tegelijkertijd 100% ons werk.

Het risico van (onder)titels als ‘six essential strategies…’ is natuurlijk dat het lijkt of het gaat om het uitvoeren van een strategie met garantie op succes. Daarom hebben we in de Nederlandse versie bewust gekozen voor ‘kernwaarden’. Dat is niet een kosmetische truc. De keuze is gemaakt vanuit het diepe besef dat het écht niet om ‘quick fixes’ gaat. De situatie van secularisatie en kerkverlating is in Nederland sowieso niet te verhelpen met simpele oplossingen. En jongeren zijn ook zeker niet ‘terug te lokken’ met een paar oppervlakkige aanpassingen. Jongeren zoeken naar authenticiteit en kwetsbaarheid, naar eerlijkheid en betrokkenheid, naar liefde en recht. Dit soort dingen kun je niet organiseren. Wij geloven dat Samen Jong mensen helpt met elkaar in gesprek te gaan over wat het ten diepste betekent om gemeente van Jezus Christus te zijn. Daarom gaat Samen Jong niet over programma’s en vormen, maar over kernwaarden van kerk-zijn.

Bloei is niet hetzelfde als groot

Kloppen de aannames van het Amerikaanse onderzoek Growing Young niet, namelijk dat alleen succesvolle kerken onderzocht zijn, waarbij de definitie van succes ‘veel jongeren’ was?

Vanuit de constatering dat de kerkverlating onder jongeren het grootst is, hebben de onderzoekers gezocht naar kerken die tegen de stroom in bewegen en die jonge mensen tussen 15 en 29 jaar vast weten te houden. Kerken die groeien in geestelijk, emotioneel en missionair opzicht en soms ook in aantal (Growing Young pagina 19). Op The Research – Growing Young (churchesgrowingyoung.com) staat de definitie van deze kerken:

A church that is effective with young people is one that is involving and retaining young people in the congregational community, as well as helping them develop a vibrant faith in Jesus Christ. Simply put, we now describe these as churches growing young because: They are engaging young people ages 15-29, and they are growing—spiritually, emotionally, missionally, and sometimes also numerically.

Hier maken Van den Berge en Van der Meulen de denkfout dat bloeiende kerken hetzelfde zouden zijn als groeiende en zelfs grote kerken. De onderzoekers benadrukken echter dat het in de eerste plaats gaat om geestelijke groei en dat zij zowel grote als kleine kerken hebben onderzocht. Wat ik zelf verfrissend vond aan het lezen van Growing Young is dat er – zeker voor Amerikaanse begrippen – niet of nauwelijks wordt gesproken over succes en getalsmatige groei. Het boek begint zelfs met tien kenmerken die niet of nauwelijks verschil blijken te maken voor het vasthouden van jongeren, waaronder de grootte van de gemeente, het budget, een ‘coole’ voorganger/jeugdwerker of een modern gebouw.

Ook in de Nederlandse versie hebben we bewust verhalen opgenomen van kleine gemeentes met in de diensten weinig tot geen kinderen/jongeren, die wel visie hebben voor alle generaties en dus naar manieren zoeken om iedereen te betrekken, bijvoorbeeld in Friesland en Nederhorst ten Berg.

De vermeende nadruk op getalsmatige groei roept bij Nederlandse kerken weerstand op. Veel kerken mogen al blij zijn als het leven en werken vanuit de kernwaarden van Samen Jong leidt tot minder krimp. Want de realiteit is dat kerken (jonge) leden blijven verliezen.

Zijn de waarden van Samen Jong bedoeld om een bloeiende kerk te worden? En staan ze dus niet ten dienste van de missie van de kerk (het Koninkrijk van God), maar van groei en verjonging van de kerk? Wordt daarmee het vergroten van het aantal of aandeel jongeren wél het impliciete (en soms expliciete) doel? 

Eerlijk gezegd begrijp ik de tegenstelling tussen een kerk die het Koninkrijk van God zoekt en een bloeiende kerk niet zo goed. Ik begrijp ook niet dat bloei en grootte direct worden gekoppeld. Een kleine kerk kan ook een bloeiende kerk zijn en een grote kerk hoeft niet per se te bloeien. De waarden van Samen Jong ‘neem Jezus’ boodschap serieus’, ‘een warme gemeenschap’ en ‘beste buren’ (dienen in de samenleving) zijn expliciet gericht op het Koninkrijk. De waarden ‘houd van jongeren’ en ‘jongeren verantwoordelijkheid geven’ zijn niet in strijd met het Koninkrijk. In de Nederlandse versie hebben we dat extra duidelijk willen maken met de bijbelse onderbouwingen bij elke waarde.

De roeping van de kerk bestaat uit vijf onderdelen^[2]: vieren, toerusten (inwijden), missionair zijn, diaconaat en pastoraat. Toerusten/inwijden gaat nadrukkelijk over het doorgaan in de tijd en in de generaties. Kinderen hebben een plek in de gemeente, zodat ook zij weer deel kunnen gaan nemen aan Gods missie in de wereld.
Leggen kerken zich er soms niet te makkelijk bij neer dat er weinig tot geen kinderen en jongeren meer zijn? Zeggen ze dan niet te snel dat het prima is, zonder hun verdriet daarover onder ogen te durven zien en te benoemen?
Van den Berge en Van der Meulen maken nog een andere belangrijke denkfout. Het is een empirische constatering uit het onderzoek dat kerken waarin alle generaties zijn vertegenwoordigd, ook bloeiende kerken blijken te zijn (met o.a. meer activiteiten en vrijwilligers). Zij interpreteren die constatering echter als een theologische normering. Dat zijn twee verschillende dingen die je niet door elkaar mag halen.

Jongeren én andere groepen in de marge

Stimuleert Samen Jong kerken om alleen aandacht voor zichzelf te hebben en instrumentaliseert zij kinderen, jongeren en gezinnen om de kerk te laten groeien?

Sorry, maar dit is echt onzin. Ik hoop dat hierboven al aangetoond te hebben. Op meerdere plekken in Samen Jong wordt duidelijk dat jongeren júíst van de kerk vragen dat zij relevant is voor hun dagelijks leven, dat zich afspeelt in een multiculturele samenleving. Als tegenvraag breng ik naar voren of kerken die hun jongeren verliezen niet te veel bezig zijn met zich te richten op de behoeften van ‘ouderen’ en het behouden van de status quo in plaats van dat oudere kerkleden de kinderen en jongeren ‘uitnemender achten dan zichzelf’.

De auteurs stellen dat kinderen tegenwoordig niet meer over het hoofd worden gezien in kerken en dat Jezus nu eerder een vluchteling of drugsverslaagde in het midden zou zetten om te laten zien wie ‘de minste is’.

Helaas constateren wij dat kinderen en jongeren in de kerk vandaag nog vaak over het hoofd worden gezien, of in elk geval worden ‘apart gezet’ in eigen activiteiten, en dat vervolgens geklaagd wordt dat zij niet in de kerk zitten. Bovendien zouden we geen wedstrijdje willen doen in wie het meest de minste is. Je kunt jongeren, vluchtelingen en drugsverslaafden niet tegen elkaar uitspelen.

Wij zien uit naar een boek als ‘samen ongedocumenteerd’ waarin de kernwaarde ‘beste buren zijn’ nader onderzocht wordt.

Wij hopen ten slotte dat het artikel van Van den Berge en Van der Meulen en onze reactie daarop kerken zullen helpen om het gesprek over Samen Jong aan te gaan en te bepalen welke waarden zij in hun eigen gemeente aandacht willen geven.

[1] Het gaat om een artikel dat geschreven is vóór de publicatie van Samen Jong.

[2] Volgens de kerkorde van de Protestantse Kerk in Nederland.