Waarom de clou wegvertalen?

In de weergave van de BGT is de beeldspraak echter weg vertaald:

Anders hadden ze ons overwonnen
en ons weggehaald uit Israël.

Vermoedelijk is dit gedaan, omdat de drager van het beeld – een plotseling woelende beek – niet bekend geacht wordt in de hedendaagse beleving. Ik wil dat voluit betwijfelen. Sinds tweede kerstdag 2004 zijn we vertrouwd met het verschijnsel ‘tsunami’.

Over dit natuurfenomeen zie: Y.A. Kontar e.a., Tsunami Events and Lessons Learned: Environmental and Societal Significance. Dordrecht 2014. Voor het gebruik van het woord ‘tsunami’ als metafoor voor een snel opkomende dreiging zie: J. Sacks, ‘Why does God Allow Terrible Things to Happen to His People?’, The Chesterton Review 34 (2008), 367-370.

Een dergelijk beeld past goed bij Psalm 124:4. De BGT heeft het beeld vervangen door een ander beeld, namelijk dat van de ervaring van ballingschap. In de oudtestamentische tijd is Israël verschillende malen weggehaald uit het land. In de achtste eeuw brachten de Assyriërs grote delen van de bevolking van het noordelijke rijk in ballingschap. In het begin van de zesde eeuw deden de Babyloniërs onder Nebuchadnezar hetzelfde met de inwoners van Jeruzalem en omgeving. Voor lezers van de Bijbel die weet hebben van deze verbanningen, zal het beeld duidelijk zijn. Het is echter de vraag of een dergelijke historische verwijzing wel algemeen begrijpelijk is. Daar komt dan nog bij, dat in de BGT het beeld verschoven is van ‘overstroming met dodelijke afloop’ naar ‘wegvoering, maar in leven blijven’. Naar mijn mening is door het vervangen van de ene beeldspraak door de andere de bedding van de bedoeling verlaten.

Vervolgens wil ik aandacht besteden aan de complexe syntactische structuur van Psalm 124:1-5. In het Hebreeuws vormen deze verzen in feite één samengestelde zin, die uit twee hoofddelen is opgebouwd. In feite vertoont de samengestelde zin het patroon van een zin als ‘Als er onvoldoende belangstelling is, zal de excursie niet doorgaan’. Dergelijke zinnen bevatten een protasis of voorwaardelijke zin die de voorwaarden beschrijft waaronder het tweede deel van de zin, de apodosis, gerealiseerd zal worden.

Voor het Hebreeuws zie B.K. Waltke, M.P. O’Connor, An Introduction to Biblical Hebrew Syntax, Winona Lake 1990, § 38; meer algemeen J.D. McCawley, ‘The Comparative Conditional Construction in English, German, and Chinese’, Proceedings of the Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society 14 (2011), 176-187.

In Psalm 124 wordt de protasis gevormd door de verzen 1-2. In beide verzen wordt de voorwaardelijke zin ingeleid door het weinig frequentie partikel lûlēy, ‘als niet …’.

Elders in de Hebreeuwse Bijbel leidt dit partikel een belijdende reflectie op het verleden in.

Zie als voorbeeld Gen. 31:4; Deut. 32:7; 1 Sam. 25:34; en D.J.A. Clines, The Dictionary of Classical Hebrew IV, Sheffield 1998, 530.

De apodosis is te vinden in de verzen 3-5. Driemaal wordt de mogelijke uitkomst gemarkeerd door het voegwoord ’azay, ‘dan …’.

Zie Waltke, O’Connor, Introduction to Biblical Hebrew Syntax, § 39.3.4f. BGT vertaald hier treffend met ‘Anders …’.


Omdat het inleidende partikel lûlēy, ‘als niet …’ een ontkennend bijwoord impliceert, dient de samengestelde zin als een irrealis te worden opgevat. ‘Irrealis’ is een syntactische aanduiding voor een constructie die een situatie beschrijft die nooit werkelijkheid zal worden, omdat de voorwaarde daartoe eigenlijk ondenkbaar is.

Zie J.R. Elliott, ‘Realis and Irrealis: Forms and Concepts of the Grammaticalisation of Reality’, Linguistic Typology 4 (2000), 55-90; voor het Hebreeuws zie Waltke, O’Connor, Introduction to Biblical Hebrew Syntax, § 38.2e.

In wat formelere taal: Psalm 124:1-5 stelt dat ‘indien niet X’, dan ‘Y’. ‘Y’ wordt in angstwekkende beelden van verwoesting en bedreiging geschilderd. ‘X’ is de belijdenis, dat het Jhwh is, die aan de zijde van het volk staat. Omdat dat geloof onwankelbaar is, zal ‘Y’ nooit tot stand komen.

Waltke, O’Connor, Introduction to Biblical Hebrew Syntax, § 167.

Om het zelfde nog weer anders te zeggen: Psalm 124:1-5 geeft de verwoording van een adynaton. Deze stijlfiguur verwijst naar een onmogelijke mogelijkheid, zoals het dansen van kalveren op het ijs of het door het oog van een naald kruipen van een kameel. ‘Y’ is wel voorstelbaar, maar zal vanwege ‘X’ nooit plaatsvinden.

Zie o.a. G.O. Rowe, ‘The Adynaton as a Stylistic Device’, The American Journal of Philology 86 (1965), 387-396.

Dit deel van de Psalm bevat dus niet een louter verhalende beschrijving van gebeurtenissen uit het directe verleden, maar een geloofsmatige doordenking van afgewend onheil. De toorn van een niet specifiek genoemde vijand heeft niet geleid tot het wegvagen, dankzij de ondoorgrondelijke aanwezigheid van God.

Zie C. Westermann, Ausgewählte Psalmen, Göttingen 1984, 44-46.

Met dit in het achterhoofd wil ik wijzen op de bijzondere formulering van ‘X’. Vers 1b en 2a bevatten een korte samengestelde zin die als volgt is weergegeven:

• NBG Ware het niet de HERE, die met ons was,

• NBV Was de HEER niet voor ons geweest,

• HSV Als de HEERE niet bij ons geweest was,

• Naarden Was niet voor ons geweest de Éne!-

• NFB As de Heare net mei ús west hie

• BiG As de HEER t nait west haar, dij der veur ons was,

• BGT De Heer heeft ons geholpen.

Daarbij steekt de BGT, ‘De Heer heeft ons geholpen’, een beetje bleekjes af. De andere zes vertalingen laten zien, dat hier sprake is van een voorwaardelijke zin. Alleen NBG en BiG hebben de clou van de zin begrepen. De zinsconstructie in het Hebreeuws legt namelijk met de nadruk op het gegeven dat het Jhwh was, die nabij wilde zijn, een verband met het thema van de onvergelijkbaarheid van God.

Zie over dit thema: C.J. Labuschagne, The Incomparability of Yahweh in the Old Testament (Pretoria Oriental Series 5), Leiden 1966.

Zoals NBG en BiG willen laten uitkomen, gaat het de psalmdichter niet om een algemeen idee van God of god. De klemtoon ligt hierop dat het Jhwh was en niemand anders, die Israël heeft willen helpen en dat Israël zou zijn weggevaagd, als Hij er niet was. Deze bijzonderheid is in de BGT achter de horizon van de gewone taal verdwenen en dat is te betreuren.

4. Psalm 124:6-8: oproep tot lof

Het tweede deel van Psalm 124 bevat een oproep tot lof, uitlopend op een erkenning van Gods hulp. De BGT heeft deze verzen als volgt vertaald:

Dank de Heer!
Hij liet onze vijanden niet overwinnen.
Wij zijn aan hen ontsnapt,
zoals een dier ontsnapt aan de jager.
Onze vijanden probeerden ons te grijpen,
maar wij zijn weggevlucht

De Heer is machtig, hij helpt ons altijd.
Hij heeft de hemel en de aarde gemaakt.

De oproep tot lof wordt gemotiveerd met een evaluatie van recente bedreiging en redding. Het centrale beeld van bedreiging in vers 7 in de Hebreeuwse tekst is dat van een in een valstrik geraakte vogel.

Zie hierover uitvoerig G.C. Vreugdenhil, Onheil dat voorbijgaat. Psalm 91 en de (oudoosterse)bedreiging door demonen, Zoetermeer 2013, 295-307.

Dit beeld is als volgt weergegeven:

NBG

Onze ziel is ontkomen als een vogel
uit de strik van de vogelvangers;

NBV

wij zijn als een vogel ontsnapt
uit het net van de vogelvangers,

HSV

Onze ziel is ontkomen als een vogel

uit de strik van de vogelvanger;


Naarden

Onze ziel is als een vogel ontsnapt aan de strik van
stropers;


NFB

Us libben is ûntkommen as in fûgel

oan it net fan ’e fûgelflapper.


BiG

wie hebben t overleefd as n vogel

dij ontsnapt is aan t klapnet van vogelvangers


BGT

Wij zijn aan hen ontsnapt,

zoals een dier ontsnapt aan de jager.

De BGT heeft het gebruikte beeld afgevlakt en gegeneraliseerd. De ṣippôr, ‘vogel’ is een ‘dier’ geworden en de yôqšîm, ‘vogelvanger(s); stropers’, zijn teruggebracht tot een enkele ‘jager’. Naar mijn idee heeft de BGT hier een onnodige extra stap gezet op het pad van de begrijpelijkheid. ‘Vogel’, ‘valstrik’ en ‘stroper’ zijn ook vandaag de dag nog algemeen gebruikte termen. Bovendien verschuift bij de BGT het opgeroepen beeld van dat van een ‘reeds gevangen maar toch ontsnapte vogel’ naar een ‘dier dat door een enkele beweging de jagers te slim af was’.

Problematisch is de vertaling van een aantal werkwoordsvormen. Zowel nimleṭāh, ‘is ontkomen’, nišbār, ‘is gebroken’, als nimlāṭenû, ‘wij zijn ontkomen’, zijn vormen van de Niph‘al. Deze stammodificatie kan zowel een passieve, reflexieve als mediale functie hebben.

Waltke, O’Connor, Introduction to Biblical Hebrew Syntax, § 23; P.A. Siebesma, The Function of the Niph’al in Biblical Hebrew: In Relationship to other Passive-reflexive Verbal Stems and to the Pu’al and Hoph’al in Particular (SSN 28), Assen 1991.

Naar mijn mening zijn deze drie werkwoordsvormen op te vatten als lijdende vormen die uitdrukking geven aan een passivum divinum.

De term is gesmeed door G. Dalman, Die Worte Jesu. Mit Berücksichtigung des nachkanonischen jüdischen Schrifttums und der aramäischen Sprache, Bd. 1: Einleitung und wichtige Begriffe, mit Anhang: A) Das Vaterunser, B) Nachträge und Berichtigungen, Leipzig 21930, 183. Zie recentelijk B. Pascut, ‘The So-Called Passivum Divinum in Mark’s Gospel’, Novum Testamentum 54 (2012), 313-333.

Passivum divinum is een stijlfiguur waarbij een zin een gezegde heeft in de lijdende vorm terwijl het formele onderwerp (subject) van de door het gezegde omschreven handeling afwezig is. Vergelijk daarvoor de volgende zinnen:

• Ik lees een boek. (bedrijvende vorm)

• Een boek wordt door mij gelezen. (lijdende vorm met formeel subject)

• Een boek wordt gelezen. (lijdende vorm zonder formeel subject).

De lezer van zin (c) wordt verondersteld te weten wie de lezer van het boek deze korte exercitie kan eenvoudig de functie van een passivum divinum worden verhelderd:

• God redt een persoon. (bedrijvende vorm)

• Een persoon wordt door God gered. (lijdende vorm met formeel subject)

• Een persoon wordt gered. (lijdende vorm zonder formeel subject).

De lezer van zin (f) wordt verondersteld uit de context af te kunnen leiden door wie de persoon is gered. Anders gezegd: de lezer van Psalm 124:7 moet uit de context opmaken door wie de dreiging is opgeheven. Daarmee bevat het vers impliciete verwijzingen naar goddelijk ingrijpen. Deze subtiliteit is in de BGT weg vertaald.

Een laatste punt: Psalm 124 eindigt met een erkenning. Deze is als volgt

weergegeven:

NBG

Onze hulp is in de naam des HEREN,
die hemel en aarde gemaakt heeft.

NBV

Onze hulp is de naam van de HEER
die hemel en aarde gemaakt heeft.

HSV

Onze hulp is in de Naam van de HEERE,
Die hemel en aarde gemaakt heeft.

Naarden

Onze hulp is in de naam van de Éne,
de Maker van hemel en áarde!

NFB

Us helper is de Heare
dy’t himel en ierde makke hat.

BiG

Ons hulp is in noam van de HEER
dij hemel en eerde moakt het.

BGT

De Heer is machtig, hij helpt ons altijd.
Hij heeft de hemel en de aarde gemaakt.

Deze belijdenis kan worden opgevat als een hernieuwd geformuleerde geloofsopvatting.

Zie onder meer N.C. Habel, ‘‘Yahweh, Maker of Heaven and Earth’: A Study in Tradition Criticism,’ Journal of Biblical Literature 91 (1972), 321-337; L. Vosberg, Studien zum Reden vom Schöpfer in den Psalmen (Beiträge zur evangelische Theologie 69), München 1975, 81-84; Viviers, ‘The Coherence’, 279; Booij, Psalmen deel IV, 186.

De woorden vormen geen vrome liturgische aanvulling bij de rest van het lied, maar vormen een integraal deel van de Psalm.

Contra Westermann, Ausgewählte Psalmen, 45.

Naar mijn opvatting staat dit vers in de directe rede en bevat het de woorden, waarmee de Israëlieten God loofden.

In de BGT vallen twee zaken op. Allereerst is het woord šēm, ‘naam’, weergegeven met ‘machtig’. Daar is iets voor te zeggen. De voorstelling van de ‘naam’ als representant van God is een complexe theologische opvatting. 

Zie, o.a., T.N.D. Mettinger, The Dethronement of Sabaoth. Studies in the Shem and Kabod Theologies (Coniectanea Biblica OT 18), Uppsala 1982; S.L. Richter, The Deuteronomistic History and the Name Theology: Lešakkēn Šemô Šām in the Bible (BZAW 318), Berlin New York 2002.

‘Macht’ kan gezien worden als een aspect van Gods naam, maar is wel een reductie van het concept. De naam van God duidt op zijn beschermende macht

Zie O. Grether, Name und Wort Gottes im Alten Testament, Giessen 1934, 50; H.-J. Kraus, Psalmen, 2. Teilband Psalmen 60-150 (BKAT XV/2), Neukirchen-Vluyn 51978, 849.

. Ten tweede heeft de BGT het deelwoord ‘ośēh, ‘makend’, vertaald met een aantonende wijs in de voltooid tegenwoordige tijd: ‘heeft … gemaakt’. Dat lijkt een kleinigheid, maar er is meer aan de hand. De BGT ziet de schepping klaarblijkelijk als een eenmalige handeling van God aan het begin van de tijd.

Of de vertaling in BGT van Gen. 1:1 ‘In het begin maakte God de hemel en de aarde’, schepping als eenmalige handeling van God veronderstelt zou uitgezocht kunnen worden.

Schepping wordt echter in veel oudtestamentische teksten gezien als een voortgaand proces, ofwel Gods bemoeienis met de mensengeschiedenis wordt gezien als een continu proces (creatio continua). Het is juist vanwege Gods voortgaande bemoeienis dat het bovengenoemde onheil kon worden afgewend. Ook die clou is in de BGT weg vertaald.

Tot slot

De BGT-vertaling van Psalm 124 is een goed leesbare en begrijpelijke tekst. Het is alleen jammer dat de diepgang van de oorspronkelijke tekst is losgelaten ter wille van de eenvoud. Daardoor zal dit lied vermoedelijk minder goed worden begrepen. Ter afronding bied ik een vertaling in hopelijk begrijpelijke taal aan, waarbij de clou niet is wegvertaald.

Een lied van David. Voor de reis naar Jeruzalem
1 Als het niet de Heer was geweest, die aan onze kant stond,
– Israël moet het steeds maar zeggen –
2 als het niet de Heer was geweest, die aan onze kant stond,
toen mensen ons aanvielen,

3 dan zouden ze ons met huid en haar verslonden hebben,
toen ze zo woedend op ons waren;
4 dan zou het water ons weggespoeld hebben,
een tsunami zou over ons gekomen zijn;
5 dan had het kolkende water ons weggespoeld.

6 Looft dan de Heer,
die ons niet weggaf als buit voor hun tanden.
7 Wij zijn bevrijd als een vogel uit het vangnet van de stroper,
de strop is gebroken en wij werden bevrijd.

8 “Telkens weer blijkt de Heer ons te helpen,
die niet ophoudt de hemel en de aarde te maken.”

Mijn wellicht wat erg detail kritische opmerkingen nemen niet weg dat ik sympathiek sta tegenover het BGT-project en grote waardering heb voor het resultaat. Ik meen alleen dat de vertalers hier en daar te snel de begrijpelijkheid boven de inhoud hebben geplaatst.