Wat als de kerk verdwijnt?

Het verdwijnen van de kerk

Wat gebeurt er als de kerk uit een dorp of stadswijk verdwijnt? De vanzelfsprekendheid dat elke plaats of elke wijk zijn eigen kerk(en) had, ligt achter ons. Het is geen gegeven meer dat de kerk overal present is, of we dat nou leuk vinden of niet. De ontkerkelijking, maar ook de bevolkingskrimp in sommige regio’s, hebben de afgelopen jaren ertoe geleid dat er overal in Nederland kerkgebouwen zijn gesloten.

Is het erg als de kerk verdwijnt? Het antwoord op deze vraag is afhankelijk van aan wie je de vraag stelt. Voor gemeenteleden is het verdwijnen van de kerk vaak een pijnlijke en diepingrijpende ervaring. De kerk, en dan met name het kerkgebouw, is verbonden met bijzondere momenten in het leven, zoals doop, belijdenis, huwelijk en uitvaart. Met het verdwijnen van de kerk verliezen mensen in zekere zin ook een stukje van hun geschiedenis, omdat de plaats waar die gebeurtenissen zich afspeelden er niet meer is. Ook is er vaak verdriet en teleurstelling. Verdriet, omdat de kerk waarvoor je je met hart en ziel hebt ingezet, ophoudt te bestaan. Teleurstelling, vanwege het feit dat er te weinig mensen zijn om de kerk ter plaatse voort te laten bestaan.

Als je de vraag aan mensen buiten de kerk stelt, krijg je waarschijnlijk een ander antwoord. Voor de meesten van hen zal het niet zoveel uitmaken of er een kerk in hun woonplaats is. De kerk speelt in hun leven nauwelijks of zelfs geen rol, omdat het christelijk geloof hun weinig (meer) zegt. Alleen moet het kerkgebouw soms blijven. Dat geldt met name voor oude dorpskerken, omdat het kerkgebouw in zekere zin symbool staat voor het dorp. Het staat meestal in het centrum en staat er al eeuwenlang, waardoor het de verbinding vormt met eerdere bewoners van het dorp. En als je van verre komt aanrijden, zie je als eerste teken van het dorp de kerktoren. Sommige mensen zouden het jammer vinden als dat kerkgebouw uit het dorp verdwijnt. Om die reden willen zij zich wel inspannen voor het behoud van het meestal historische kerkgebouw, om er een cultureel centrum van te maken of een ontmoetingsplek voor het dorp.

De kerk als gemeente van Christus

Tot nu toe zijn de begrippen kerk en kerkgebouw enigszins door elkaar gebruikt. Vanaf nu wil ik me richten op de kerkelijke gemeente. Is het erg als er geen gemeente van Christus meer in een dorp of stadswijk is? Voor gemeenteleden waarschijnlijk wel. Zij moeten nu op zondag naar een andere plaats of een andere wijk als zij een kerkdienst willen bijwonen. Maar met dat er geen gemeente meer is, verdwijnt meestal ook de kerkelijke presentie ter plaatse. Is dat erg?

Aan het einde van het evangelie naar Matteüs staat de opdracht van Jezus om alle volken tot zijn leerlingen te maken. Die opdracht houdt in dat het evangelie daar moet worden verkondigd waar mensen zijn, dus ook op die plekken waar de kerk dreigt te verdwijnen. Feit is dat veel mensen niet door het evangelie worden aangesproken als ze ermee in aanraking komen. De meeste mensen beschouwen het ook niet als een persoonlijk gemis als ze niet gelovig zijn. Zij vinden het dus niet erg als de kerk verdwijnt, maar vanuit het gezichtspunt van de kerk zou dat anders moeten zijn.

De kerk als vindplaats van geloof, hoop en liefde

De Protestantse Kerk in Nederland zet sinds enige tijd onderaan haar briefpapier dat zij vindplaats van geloof, hoop en liefde is. Dat geldt natuurlijk niet exclusief voor de Protestantse Kerk, dat zou voor alle kerken moeten gelden. Als mensen geloof of hoop of liefde zoeken dan zouden ze bij een kerkelijke gemeente terecht moeten kunnen.

In de kerk draait het om geloof. Geloof in God, welteverstaan. Dat is de corebusiness van de kerk en de grond van haar bestaan. Nu zijn er verschillende beelden van God in omloop, en ook tussen kerken willen die beelden soms weleens verschillen. Maar al die verschillende beelden gaan ervan uit dat God mensen ziet én kent, doordat Hij weet wat er in hun harten leeft. Dit zou een goede boodschap in onze samenleving zijn, waarin zoveel mensen anoniem door het leven gaan, zich niet gezien en gekend weten of geaccepteerd voelen. Ook de nare en moeilijke kanten van het bestaan vinden er hun plek, omdat God een God van ontferming en barmhartigheid is. Een kerkelijke gemeente is dan de plek waar dit niet alleen wordt verkondigd, maar ook beoefend mag worden. Ooit heb ik eens een ambtsdrager horen zeggen dat de kerkelijke gemeente haar voor een burn-out heeft behoed. In de gemeente werd zij namelijk gezien; iets wat op haar werk niet het geval was. Ook zou de kerk een plek moeten zijn waar iemand niet telkens aan zijn of haar verleden wordt herinnerd, maar juist opnieuw mag beginnen.

Wat mensen in deze tijd vooral nodig hebben is hoop. Door de globalisering en de snelheid van de media komt er veel op ons af. Wij zien op onze beeldschermen de ellende elders in de wereld. Daarnaast maken mensen zich zorgen om het milieu en de verandering van het klimaat. Wij kunnen niet overzien wat dat op termijn gaat betekenen. Dat geeft onzekerheid en wellicht bij sommigen ook angst voor de toekomst. De kerk mag dan een boodschap van hoop verkondigen: wat er ook gebeurt, God blijft trouw aan zijn schepping en die zal Hij niet uit zijn hand laten vallen. God blijft bij ons, hoe duister onze toekomst soms ook lijkt.

Liefde is in onze samenleving een afgesleten woord geworden. Als we het woord vervangen door verbinding en compassie dan komen we aardig in de buurt van het bijbelse begrip liefde. De kerk zou een vindplaats van verbinding en compassie moeten zijn. In een recent boek heeft de Vlaamse psychiater Dirk de Wachter erop gewezen dat het geluk van mensen is gelegen in het feit dat zij voor anderen van betekenis zijn. Juist het voor anderen van betekenis zijn wordt in de kerk beoefend. Je wordt er namelijk uitgenodigd om deel uit te maken van een gemeenschap van mensen die in God geloven. Hoewel je elkaar niet hebt uitgekozen, ben je wel aan elkaar toevertrouwd en draag je zorg voor elkaar. Het is net als in een familie. De zorg voor elkaar is niet exclusief, maar reikt verder dan de eigen gemeenschap. Als kerk kun je iets voor anderen betekenen door met hen mee te leven en eventueel te helpen. Kortom, door verbinding aan te gaan en compassie te tonen vergroot je niet alleen je eigen geluk maar ook dat van anderen. De opdracht van Jezus, om de mensen rondom je lief te hebben, leidt tot pastorale en diaconale presentie, en tot heilvolle activiteiten, zoals koffie-inloop-ochtenden voor eenzame mensen uit de buurt, hulp bij de voedselbank, noodhulp na een natuurramp etc.

De urgentie van het evangelie

Ik geloof dat de kerk een goede boodschap voor mensen heeft. Die boodschap maakt de kerk relevant voor haar omgeving, ook als de omgeving er zelf geen boodschap aan heeft. Dit is de paradox waar we in leven.

Is het erg als de kerk verdwijnt? Ja, omdat de kerk een bron van hoop voor de wereld is, en als die verdwijnt zal het leven van mensen schraler worden. De kerk zal met haar boodschap daar moeten zijn waar de mensen zijn, ook als een kerkgemeenschap haar kerkdeuren moet sluiten vanwege een gebrek aan gemeenteleden of financiële middelen. Zij zal dan op een andere manier moeten proberen op die plek present te zijn.

De vraag of het erg is dat de kerk verdwijnt, hangt ten nauwste samen met de urgentie van het evangelie. Als mensen dat niet (meer) voelen, is het verdwijnen van de kerk niet erg. Als zij die wel voelen, is het wel erg. De kerk is namelijk vindplaats van geloof, hoop en liefde, en als die er niet meer is, wordt het leven schraler en is er geen natuurlijke plek van geborgenheid en troost meer. Juist wanneer zich een ‘ramp’ voltrekt, blijkt vaak de kerk die plek te zijn. Toen met Pinksteren 2013 twee vermiste broertjes dood in het buitengebied van Cothen werden gevonden, heeft de predikant de kerk opengesteld. Sommige dorpsbewoners kwamen met hun verdriet naar de kerk en met heel veel vragen. In de kerk brandde een kaars en er was stilte. Mensen konden er even in de banken zitten. En er was koffie. Nadien merkte de predikant op dat maar weinigen daadwerkelijk van de openstelling van de kerk gebruik hadden gemaakt, maar dat het in de beleving van velen verschil had gemaakt. Blijkbaar kun je als kerk verschil maken, ook als mensen zelf niet door het evangelie worden aangesproken.