Bewoonde herinnering: veranderingsprocessen in de kerk

Bij kerkelijke veranderingsprocessen speelt de cultuur van de betreffende gemeente een belangrijke rol, is het uitgangspunt in dit artikel. Om die cultuur bewust te maken en ermee te werken is ‘luisteren naar elkaar’ het sleutelwoord, daar begint het proces.

Het is dinsdagavond. In de vergaderzaal zitten acht mensen om een tafel. Ze kennen elkaar, want ze horen bij dezelfde kerkelijke gemeente. Tegelijk voelen ze spanning. Want ze komen uit verschillende wijkgemeentes, en ze moeten gaan samenwerken. Wat gaat dat betekenen? Hoeveel water zullen ze bij de wijn moeten doen? Welke dingen willen ze onder geen beding opgeven? Ook aan tafel zitten een predikant en een veranderkundige. Zij zullen het proces begeleiden. De veranderkundige heeft er zin in: altijd mooi om met een groep aan het werk te gaan. Het is een uitdaging, kijken waar de weerstand zit en waar de wil tot bewegen. De predikante voelt de verantwoordelijkheid om te bewaken dat het ook een geestelijk proces wordt. Het gaat tenslotte om de kerk, het gezamenlijk huis van geloof, hoop en liefde.

Veel kerkelijke gemeentes krijgen te maken met veranderingsprocessen. Soms gaat het om samenwerking of samenvoeging, gedwongen door financiële of personele nood. Soms ook wil een gemeente het roer omgooien vanuit een veranderde visie op de toekomst. Hoe dan ook is zo’n proces spannend. Het woelt van alles om: tradities, gewoontes, verworvenheden en vanzelfsprekendheden: alles wordt bevraagd. Vaak besluit een kerkenraad een beroep te doen op adviseurs van buitenaf, die gespecialiseerd zijn in veranderkundige processen.

Binnen een veranderingsproces gaat altijd veel aandacht naar de organisatorische en financiële kanten van de zaak. Terecht, want dat zijn factoren van grote betekenis.

Ze kennen elkaar, en tegelijk voelen ze spanning. Ze komen uit verschillende wijkgemeentes en moeten gaan samenwerken.

Toch kent een kerkelijk veranderingsproces ook geestelijke, spirituele aspecten. Het spanningsveld van vreemdheid en vertrouwdheid, oud en nieuw, de vraag naar wat bestendig is te midden van wat verandert, heeft ook bijbelse connotaties. Die kunnen een gemeente helpen om de koers te bepalen en de moed te bewaren. De theorie van ‘bewoonde herinnering ’ geeft daarvoor handvaten. Bewoonde herinnering is een term die verwijst naar de rol van de cultuur bij veranderingsprocessen. Wat zit in de hoofden en harten van mensen; wat zit in de muren van de gemeenschap?

Cultuur en verandering

De groep aan tafel kijkt naar de dominee. Even de opening en dan gaan we beginnen. Maar het gaat anders. De opening is al het begin. ‘Ik ga een verhaal uit de Bijbel lezen’, zegt de predikante, ‘en ik wil jullie vragen om te luisteren met in je hoofd de vraag: wat staat ons vanavond te doen? Wat betekent veranderen voor jou? Waar hoop je op, waar ben je bang voor?’ Langzaam leest ze het verhaal over Petrus die wordt uitgedaagd over het water te lopen. Na het lezen van het verhaal klinkt de vraag: ‘Wat heb je gehoord? Wat is er bij jou blijven haken?’ Er ontspint zich meteen een gesprek, waarbij er al veel op tafel komt. De veranderkundige is blij: het geeft haar inzicht in de cultuur van deze gemeente. De groepsleden zijn verrast: ze hadden niet verwacht dat ze er meteen zo persoonlijk bij betrokken zouden zijn.

Een van de redenen waarom veranderen lastig is, heeft te maken met de cultuur van een gemeente. Die cultuur bepaalt het leiderschap, de wijze van samenwerking en de mate van openheid. We zijn ons vaak niet bewust van de hardnekkigheid van patronen in een cultuur. Een cultuur bouwt zich op door generaties heen. Wij noemen dat ‘bewoonde herinnering’.

Vaak is er in een veranderingsproces sprake van botsende culturen

Bewoonde herinnering geeft betekenis aan drie factoren die cultuur vormen. Ten eerste vormt de fysieke plaats (het kerkgebouw) waar men vaak komt de context van de heersende beelden (letterlijk en figuurlijk) die als vanzelf binnenkomen.

Ten tweede worden via jargon en kerkelijke groepstaal (de liturgie) vaste overtuigingen gevormd in ons geheugen over wat passend is.

Tenslotte is er het gedrag (zo doen we dat hier), dat is gebaseerd op overgedragen waarden en normen die als ‘normaal’ worden ervaren. Deze cultuur is hardnekkig en bepaalt vaak onbewust hoe we omgaan met verandering.

Vaak is er in een veranderingsproces sprake van botsende culturen. Je verstaat elkaar minder goed dan je denkt, want je ‘huistaal’ is net anders. Gewoonten waar in de ene wijkgemeente erg aan wordt gehecht, zijn in een andere wijkgemeente losgelaten of nooit geweest. Dat kan voor misverstanden zorgen. Dat kan het gevoel oproepen dat je niet gezien en gewaardeerd wordt door de ander. De kunst is om samen te leren luisteren. Naar elkaar, naar elkaars cultuur. En dat gebeurt het beste weg van de vergadertafel.

Gezamenlijke bijbelgesprekken

Een van de vormen die we ontwikkelden, waren gezamenlijke bijbelgesprekken, als opening van elke vergadering. We lazen samen een stukje uit de Bijbel, met daaraan verbonden de vraag: hoe hoor je dit verhaal in het licht van wat we te bespreken hebben vanavond?

De predikant legde niks uit, maar luisterde en hielp de deelnemers aan de vergadering te luisteren naar elkaar en naar de Schrift. Zo lazen we over ‘over water lopen’, over ‘verontschuldigingen om niet mee te doen’, over ‘een thuis maken’ in een vreemd land, over ‘het huis met vele kamers’…

Deze bijbelse gesprekken bleken van grote waarde. Enerzijds ontdekten we schatten in de Schriften die onvermoed relevant bleken voor wat ons te doen stond. Anderzijds oefenden we ons in luisteren naar elkaar. En het gaf ons taal om te verwoorden wat er op het spel stond. Je vindt gezamenlijke grond om op te bouwen.

We daagden de mensen ook uit door korte filmpjes te laten zien over veranderen. We stuurden hen op pad om in kleine groepjes te gaan wandelen en terug te komen met een goed en concreet idee.

Cultuur geen gesloten systeem

Wat er kan gebeuren in een dergelijk proces van samen luisteren, is dat de cultuur niet zo’n gesloten systeem blijkt te zijn als men dacht. De bewoonde herinnering blijkt ruimte te bieden aan nieuwe bewoners, en kan, ook als er dingen gaan veranderen, toch als ‘thuis’ voelen. Als je erin slaagt met elkaar zo naar je cultuur te kijken, wordt verandering een stuk minder bedreigend. Veranderbereidheid is niet vanzelfsprekend. Onder de oppervlakte van de mensen aan de vergadertafel, gaan allerlei aannames en onbewuste en onverwerkte zaken schuil. Soms is er sprake van oud zeer. Soms zit er iets in de onderlinge relaties scheef. Soms is er een verschil in stijl: daadkrachtig tegenover afwachtend bijvoorbeeld. Waar de één graag wil doorpakken en concreet worden, voelt de ander zich platgewalst en niet gehoord.

De bijbelse gesprekken, wandelingen en gesprekken naar aanleiding van filmpjes vormden een heilzame aanvulling op de meer ‘zakelijke’ discussies. De vorm van een gesprek is wezenlijk anders, omdat het daarin niet gaat om overtuigen, maar om luisteren. Er is daarin plaats voor tegenstrijdigheden, paradoxen, open eindes. Er zijn verschillende posities denkbaar, waar je je in kunt herkennen.

Onder de oppervlakte gaan allerlei aannames en onbewuste en onverwerkte zaken schuil

In het bijbelgesprek over Petrus bijvoorbeeld, van het begin, werd dat al meteen duidelijk. De één voelt zich als Petrus, die vooral de tegenwind ziet en de hoge golven. Een ander wordt getroffen door de uitgestoken hand van Jezus, de uitnodiging om het erop te wagen. Het gouden moment in deze gesprekken is dat ze zonder oordeel worden gevoerd. Het één is niet beter dan het ander. Alle gedachten en gevoelens hebben een plek in het verhaal. Hoe jij luistert naar het verhaal en naar de reacties van de ander leert je veel over de cultuur waar jij je in thuis voelt. Het voeren van dergelijke gesprekken is een goede oefening om naar de eigen cultuur te leren luisteren en naar die van de ander. Deze luisterhouding is in de samenwerking tussen de mensen aan tafel van groot belang. Het is belangrijk dat je openstaat voor elkaars specifieke deskundigheid. Dat je het eens bent over wie er eigenaar is van het proces. En dat je lol hebt in het avontuur. Want vanuit luisteren op weg gaan, betekent fundamenteel niet precies weten waar je uitkomt. Wij hebben het vertrouwen gehad, in het proces, in de gemeente en in elkaar, dat we altijd érgens zouden uitkomen. En dat dat érgens de moeite waard zou zijn.