Menu

None

De mystieke weg, ongewoon alledaags

In dit Theologisch drieluik introduceert Jean-Jacques Suurmond je met mystiek.

Deel 1: wat is mystiek?
Deel 3: cultuurbronnen

Later verschijnt er een reactie op dit drieluik.






Jean-Jacques Suurmond

“Het hout wordt helemaal doorgloeid met vuur (God), maar het hout blijft hout, zoals het vuur vuur blijft.”

Theologisch drieluik: mystiek (deel 2)

De mystieke weg is niet iets anders dan onze gewone levensweg. Wel zien we die met nieuwe ogen. Je beleeft hetzelfde anders. Dat maakt het bestaan tot een avontuur.

Evelyn Underhills boek Mystiek is onder meer klassiek geworden omdat ze de beschrijving van de mystieke weg uitbreidt. Aan de al bekende fasen van loutering, verlichting en eenwording met God, voegt ze ‘ontwaken’ en ‘de donkere nacht van de ziel’ toe. Overigens is de mystieke weg, net als het leven zelf, geen recht pad van A naar Z. Sommige fasen kunnen steeds weer terugkomen (‘houdt die loutering nou nooit op?’ kun je dan soms verzuchten), terwijl andere ontbreken. Van belang hierbij is een opmerking van de joodse denker Martin Buber: het gaat er niet om waar we zijn op de weg, maar dat we die weg gáán.

Laten we de verschillende fasen eens bekijken.

Ontwaken

Deze eerste fase is niet altijd hetzelfde als wat gewoonlijk onder een bekering wordt verstaan. Daarin gaat het vaak om de aanvaarding van bepaalde geloofsopvattingen (bijvoorbeeld ‘Jezus is mijn redder’). In het mystieke ontwaken breekt een grotere werkelijkheid ons bestaan binnen. Dit houdt een relativering van ons ‘ik’ in. Je ervaart dat je leven wordt opgenomen in een oneindig geheel. Vaak is de doorbraak plotseling; soms verloopt die geleidelijk.

Loutering

Eenmaal ontwaakt, besef je dat je leven uit de pas loopt met de goedheid, waarheid en schoonheid van God. We worden ons bewuster van de bubbel waarin we leven en daarmee van het feit dat we ver van God verwijderd zijn, de ultieme werkelijkheid. Groei in zelfkennis en godskennis gaan hand in hand. Dit is het proces van loutering dat ons bevrijdt van illusies en afhankelijkheid van mensen en dingen. Etty Hillesum schrijft: “Het is een langzaam en smartelijk proces, het geboren worden tot werkelijke, innerlijke zelfstandigheid.”

Zoals iemand na een crisis kan opmerken: het was wel zwaar, maar ik heb er veel van geleerd

Alles in het leven kan aan dit louteringsproces meewerken. Moeilijke ervaringen, zoals ziekte of ontslag, krijgen een nieuw gezicht: ze zijn niet zinloos meer, maar krijgen een diepere betekenis en zin. Je beleeft ze als een training, als ‘gymnastiek voor de ziel.’ Zoals iemand na een crisis kan opmerken: het was wel zwaar, maar ik heb er veel van geleerd.

Verlichting

Gelouterd van illusies, gaan onze ogen open: je ziet ‘God in alles, en alles in God,’ aldus Titus Brandsma. Deze fase is de bron van creativiteit en energie, van de originele inzichten van kunstenaars, dichters, politici en wetenschappers. Maar ook wie na een tijd van moeizaam broeden op een huiselijk probleem ineens het antwoord krijgt, ‘ziet het licht’ – waarbij we ergens altijd wel weten dat we die oplossing niet zelf hebben bedacht.

Dit is een fase van vreugde, liefde en vervoering. Mystici hebben een sterk besef van de aanwezigheid van God. Soms is er sprake van extase. Denk aan aartsbisschop Desmond Tutu die als het ware de apartheid weg danste. Stemmen en visioenen komen in deze fase vaak voor. Uit onderzoek blijkt dat veel mensen ermee bekend zijn, maar het voor zich houden uit vrees te worden uitgelachen.

De donkere nacht van de ziel is de ‘hogeschool van de liefde’ waarin de laatste restjes van egocentrische ‘ik, mij en mijn’ worden opgeruimd

Donkere nacht van de ziel

Vaak wordt gedacht dat met de fase van verlichting het eindpunt van de spirituele weg is bereikt. Maar voor onverschrokken mystici wacht nog de donkere nacht van de ziel, een soort louteringsfase 2.0. In de loutering werd wat onvolmaakt in ons was weggenomen; maar nu raak je wat volmaakt is (God) kwijt. Het geloof zegt je niks meer, er is nergens meer iets van God te bekennen, je voelt je levend dood.

Dit is de ‘hogeschool van de liefde’ waarin de laatste restjes van het egocentrische ‘Ik, mij en mijn’ worden opgeruimd, zoals bijvoorbeeld het plezier en de steun die het geloof ons gaven. Dag Hammarskjöld, voormalig secretaris-generaal van de VN, schreef: “Moe en eenzaam. Schrei, als je kunt, schrei maar klaag niet. De weg koos jou – en je moet dankbaar zijn.”

Eenheid met de Ene

Van wie opgaat in de liefde tot en met de voetbalfan die zijn gezicht oranje verft, kent elk mens het verlangen naar eenwording. In deze fase komt dat tot zijn bestemming. Je ‘ik’ is in de donkere nacht verdwenen en vervangen door God zelf. Anders gezegd: God verwerkelijkt zich in ons. In de woorden van de apostel Paulus: “Niet ik, maar Christus leeft in mij.”

De eenheid met God wordt gekenmerkt door een zekere speelsheid; innerlijk zijn de mystici als kinderen geworden

Een favoriet beeld voor de eenwording is een brandend stuk hout: het hout wordt helemaal doorgloeid met vuur (God), maar het hout blijft hout, zoals het vuur vuur blijft. In deze fase worden veel mystici centra van spirituele energie in de wereld: van Franciscus van Assisi die vele volgelingen kreeg en Moeder Teresa met haar orde, tot en met zulke uiteenlopende schrijvers als Kierkegaard en Anselm Grün, die met hun boeken miljoenen inspireren. De eenheid met God wordt gekenmerkt door een zekere speelsheid. Innerlijk zijn de mystici als kinderen geworden, ‘want van hen is het koninkrijk van de hemel.’

In het volgende en laatste deel van mijn drieluik wil ik ingaan op de rol van mystici als bronnen van cultuur.

Jean-Jacques Suurmond is pastor, coach/supervisor en publicist. In 2022 verscheen zijn vertaling en bewerking van Evelyn Underhill’s klassieke werk: Mystiek, hoe God werkt in de mens. Hij schrijft met regelmaat voor Herademing, tijdschrift voor spiritualiteit en mystiek.

Wil je meer over mystiek ontdekken? Vier keer per jaar verschijnt er een nieuw nummer van Herademing, online tijdschrift voor spiritualiteit en mystiek. Je vindt alle nummers sinds 2017, hier!

Wellicht ook interessant

Bijbelwetenschappen
Bijbelwetenschappen
Basis

De Levende belichaamt onze verwondingen

Wie niet in de gelegenheid was om op de avond van de eerste dag van de week, nu acht dagen geleden, in de vesper het evangelie van die avond te horen (Johannes 20:19-23), zal het op de achtste dag, vandaag, nog wel willen betrekken bij de lezing van het evangelie. We weten niet of het hetzelfde moment was als een week eerder, dat Jezus in het midden van zijn leerlingen, inclusief Tomas, verscheen. Wel waren de deuren opnieuw gesloten. Misschien niet meer uit vrees voor de joden, maar omdat het hart van een van hen, Tomas, nog geopend moest worden.

Bijbelwetenschappen
Bijbelwetenschappen
Basis

‘Opdat ook jullie doen wat Ik jullie heb gedaan’

Volgens de inmiddels overleden opperrabbijn Jonathan Sacks zijn voor een gemeenschap deze drie zaken het belangrijkst: ouders, leraren en gedenken. Ouders en leraren moeten kinderen vertellen over het verleden, om wat toen fout ging in de toekomst te voorkomen en het goede te doen. De onderwerpen in de lezingen van vandaag bevestigen dat belang. Het vertrek uit de slavendienst in Egypte en de voetwassing door Jezus worden nog steeds verteld en herdacht.

Nieuwe boeken