Mystici als bronnen van cultuur

Theologisch drieluik: mystiek (deel 3)

Het goddelijke vonkje van de ziel, dat smeult in elk mens, vlamt in de mystici op en verandert hun leven. Het kan niet anders, of dat heeft invloed op de wereld. Alleen al het leven van bijvoorbeeld Jeanne d’Arc heeft tot een lawine aan boeken, opera’s, beeldhouwwerken, films en politieke beschouwingen geleid. In het vervolg zal ik nog wat voorbeelden van culturele invloed aanstippen.

Individualisering

Weinig dingen zijn zo typerend voor het westen als de individualisering. Anders dan de rest van de wereld, kennen wij nauwelijks meer een collectieve cultuur. Volgens de filosoof Charles Taylor staat de mysticus en kerkvader Augustinus, die rond 400 na Christus leefde, aan het begin van het individualiseringsproces. Zijn boek Belijdenissen is één groot pleidooi voor het innerlijk leven van de mens, waar God gevonden kan worden. Dit maakt elk mens uniek, met een eigen kijk op de wereld. Deze onvervangbare waarde van het individu ligt aan de basis van de mensenrechten.

Bij Franciscus van Assisi valt de barrière met het niet-menselijke leven, die van ons een buitenstaander maakt, weg

Vooruitgangsgeloof

Een andere belangrijk kenmerk van het westen is de focus op vooruitgang. Dit leidde tot een enorme economische ontwikkeling en welvaart, die vandaag op haar ecologische grenzen stuit. De idee dat de geschiedenis geen eeuwige herhaling is, maar een voortgaande weg naar een einddoel, kreeg in de twaalfde eeuw een grote impuls van de monnik Joachim van Fiore. Tijdens een paasnachtviering ‘zag’ hij dat het tijdperk van de Geest op handen was; dit zou de gevestigde kerken en instituten gaan vervangen. Deze eindtijdverwachting heeft ook veel stromingen en sekten geïnspireerd, van het marxisme tot de pinksterbeweging.

Ecologisch bewustzijn

Fiore’s jongere tijdgenoot Franciscus van Assisi is een boegbeeld van de milieubeweging geworden. Hij groette ‘broeder zon, zuster water, moeder aarde’ niet als nuttige dienaren, maar als zijn gelijken. Franciscus had een diep besef van onze verwantschap met de hele schepping. Mystiekkenner Evelyn Underhill merkt op dat bij hem de barrière met het niet-menselijke leven, die van ons een buienstaander maakt, wegvalt. Hij ervoer andere levende wezens niet als objecten waarover hij macht wilde uitoefenen, maar als Gods medeschepselen die sympathie oproepen en bescherming verdienen. Een soortgelijke visie inspireert de ‘groene’ bewegingen van onze tijd.

Naast het gemeenschapsleven lag in de Modernde Devotie de nadruk op het vestigen van vele scholen, in heel Noord-Europa

Onderwijs

Onderwijs was vroeger slechts voor een selecte groep weggelegd. Tegenwoordig vinden we dat iedereen naar school moet kunnen gaan. Deze visie is mede geïnspireerd door de Moderne Devotie, een spirituele vernieuwingsbeweging die opkwam in de veertiende eeuw. De stichter was de mysticus Geert Grote uit Deventer. Naast het gemeenschapsleven, lag de nadruk op het vestigen van vele scholen, in heel Noord-Europa. Gemotiveerde arme kinderen waren welkom, maar rijke luiaards werden naar huis gestuurd. Er was een sterke boekcultuur: “Met je boekje in een hoekje.” Bekende leerlingen zijn Erasmus en (in Parijs) Calvijn en Ignatius van Loyola, de twee tegenspelers in de Reformatie.

Professionele zorg

Wie in een ziekenhuis ligt, kan zich verwonderen over de vakbekwaamheid van de verpleegkundigen en het doordacht ontworpen ziekenhuisgebouw. Waar komt dat allemaal vandaan? Het antwoord is: van Florence Nightingale. Nog onlangs beriep de Britse regering zich op haar visie om iets in de gezondheidszorg te verbeteren. Volgens Underhill was Nightingale ‘een van de grootste en meest evenwichtige mystici van de negentiende eeuw.’ Ze vond dat goede zorg voor iedereen toegankelijk moet zijn. Met een team van wetenschappers pionierde ze de ‘evidence based’ behandeling, adviseerde politici en vertaalde, naast Plato, een aantal mystici in een boek ‘dat niet bedoeld is voor iemand die tijd heeft om het te lezen.’

Volgens Dionysius de Areopagiet moeten al onze beelden van God ontkend worden, om dichter bij zijn werkelijkheid te komen

Abstracte kunst

De in het begin van de twintigste eeuw ontstane abstracte kunst wil voorbij herkenbare beelden gaan. Ze is de moderne tegenhanger van de ‘negatieve theologie’ van Dionysius de Areopagiet. Deze onbekende schrijver, die enorme invloed op de christelijke mystiek heeft gehad, leerde dat het bereiken van God een ‘goddelijke onwetendheid’ inhoudt. Al onze beelden van God moeten ontkend worden, om dichter bij zijn werkelijkheid te komen. Deze radicale weg van het ontkennen van beelden en vormen is ook die van de abstracte kunst. De Duitse kunstschilder Gerhard Richter zei: “Abstracte schilderijen maken een werkelijkheid zichtbaar die we niet kunnen zien of beschrijven, maar waarvan we toch mogen aannemen dat ze bestaat.“

Geweldloos verzet

De huidige visie op geweldloos verzet is sterk gekleurd door Mahatma Gandhi, die met behulp daarvan in 1946 de Britse kolonisator uit India verdreef. Hij inspireerde de burgerrechtenbeweging van Martin Luther King in de VS, het Tibetaanse verzet onder de dalai lama en de antiapartheidsbeweging van Nelson Mandela in Zuid-Afrika.

Gandhi was een mysticus die zowel geïnspireerd werd door de Indiase heilige geschriften als de Bergrede van Jezus. Door het dienen van mensen hoopte hij gelouterd te worden en God waardig te zijn. Terugkijkend, schrijft hij in zijn autobiografie: “Alles wat ik in deze dertig jaar getracht heb te bereiken is zelfverwerkelijking, oog in oog met God staan om vrijheid te verkrijgen. In het verlangen naar dit doel leef en beweeg en ben ik.”

God is volgens Martin Buber ‘de elektriciteit tussen twee mensen in’

Echte ontmoeting

Het besef dat onze naaste ‘anders’ is dan wij, is aangescherpt door het boek Ik en jij van de joodse denker, bijbelvertaler en zionist Martin Buber. Hij leert daarin een ‘mystiek van de ontmoeting.’ Daarin behandelen we de ander niet als een (al dan niet nuttig) object, maar als een ‘jij’, een doel in zichzelf.

In deze ik-jij relatie ontvangt de een de inwerking van de ander, om van daaruit te antwoorden. Zo groeien beide partners in de dialoog: “Ik word aan het jij.” God is hierin de derde, ‘de elektriciteit tussen twee mensen in.’ Bubers visie op relaties heeft grote invloed gehad op de theologie, filosofie en psychotherapie.