Wanneer menselijk spreken iedere zinvolheid verliest

Wat is mystiek? (reactie)

Jean-Jacques Suurmond geeft op heldere wijze een beeld van de mystieke weg die iedere mens in principe gaat. In iedere mens smeult het vonkje van de ziel dat er intens naar verlangt om terug te keren in het grote vuur waaruit het voortkomt, namelijk God zelf. Het nadeel van dit spreken is dat het tot de religieuze taal behoort die veelal nauwelijks meer gekend en herkend wordt.
De auteur is evenwel zeer bekwaam om in een eenvoudige en aansprekende taal de lezers binnen te voeren in een wereld die vreemd lijkt maar toch heel vertrouwd is.

Mystiek toegankelijk gemaakt

In zijn recente vertaling en bewerking van het klassieke boek Mystiek, Hoe God werkt in de mens van Evelyn Underhill heeft hij aangetoond moderne lezers mee te nemen op een weg in een onbekend land die nog steeds een grote actualiteit bezit. Reeds in 2001 had hij met zijn vertaling van het boekje Praktische mystiek voor nuchtere mensen laten zien dat hij de bekwaamheid bezit om deze klassiekers van Evelyn Underhill uit 1911 en 1914 op een vakkundige manier toegankelijk te maken voor lezers in de eenentwintigste eeuw.

Het citaat van Underhill op de omslag geeft in een zin het wezen van de mystiek aan: “Mystiek is geen opvatting of filosofie, Mystiek is de voltrekking van de liefdesrelatie met God; het bereiken, hier en nu, van de eeuwige bestemming van de mens.”

Spiritueel bewustzijn wordt gemakkelijk verbannen naar het onderbewuste

Underhill behoorde aan het begin van de twintigste eeuw tot de eersten die de mystieke ervaring weer beschouwen als behorend bij het normale bewustwordingsproces van iedere mens. Daarmee heeft zij in zekere zin de mystieke weg weer toegankelijk gemaakt voor iedereen, onafhankelijk van allerlei confessionele grenzen. Suurmond heeft oog gehad voor het nadeel van dergelijke klassiekers, namelijk dat zij uiteraard voorafgaan aan latere ontdekkingen van de mystieke literatuur en de bestudering van deze teksten. Daarom heeft hij de vertaling aangevuld met de inzichten van tientallen moderne mystici.

Twee lagen van bewustzijn

De grote kracht van het drieluik van Mystiek is dat Suurmond wijst op de dubbele gelaagdheid van het menselijke bewustzijn. Enerzijds maken we dagelijks gebruik van het ‘gewone praktische bewustzijn’ waardoor we onszelf als onderdeel zien van de materiële wereld en de samenleving en daarin kunnen handelen.
Op een diepere laag is het spirituele bewustzijn of het ‘vonkje van de ziel’ gelegen waarin God woont en waardoor we met ons hele wezen naar God willen terugkeren. Het vreemde van deze diepere laag is echter dat dit spirituele bewustzijn in iedere mens aanwezig is en nooit verloren gaat, maar toch gemakkelijk verbannen wordt naar het onderbewuste omdat allerlei zorgen en angsten op de eerste bewustzijnslaag ons totaal in beslag nemen.

Ieder mens is geroepen tot de mystieke bewustwording om toegang te krijgen tot de waarheid van het eigen menszijn

De zogenaamde mystici die verslag doen van de spirituele weg, vertellen in hun teksten hoe dit bewustzijn ontwaakt of doorbreekt. In dit proces kan de mens ontdekken wie je werkelijk bent, ofwel wie deze concrete mens in de ogen van God is. Dit doorbreken van het ware zelfbewustzijn is in zekere zin voor iedere mens mogelijk en eigenlijk noodzakelijk. Velen van ons blijven echter steken in een vergeten van wie we ten diepste eigenlijk zijn, omdat het veiliger is een ‘ik’ te construeren waar we zelf vat op hebben.

De mystieke weg lijkt voorbehouden aan een kleine groep ‘uitverkorenen’, maar iedere mens is geroepen tot de mystieke bewustwording om toegang te krijgen tot de waarheid van het eigen menszijn. Iedere mens is dus een mysticus of mystica. Daarom zijn mystici in alle godsdiensten te vinden en zelfs in het zogenaamde ‘atheïsme’. Het is steeds weer boeiend en verhelderend om de vele parallellen te ontdekken. Niettemin, ‘opent Christus onze ogen voor Gods waarheid in alle dingen.’ Als mensgeworden onvoorwaardelijke Liefde van God, is ‘hij een brug tussen God en de mensheid’ ofwel onze ‘innerlijke stuurman’ die tot de kennis van God voert.

De grenzen van taal

Het is waar dat een brandend stuk hout geregeld door mystici gebruikt wordt als een favoriet beeld voor de eenwording met God, zoals Suurmond zegt ‘het hout wordt helemaal doorgloeid met vuur (God), maar het hout blijft hout, zoals het vuur vuur blijft.’ Het probleem is echter dat hout in het vuur tot as wordt, zodat het beeld van het hout in de loop der geschiedenis plaats maakt voor ijzer.

Zo blijven mystici op zoek naar taal en beelden om het onzegbare te verwoorden. Underhill en vele mystieke schrijvers die op zoek zijn naar de fasen van de mystieke weg, lopen het gevaar in een theorie vast te leggen wat zich in werkelijkheid afspeelt als een dynamisch proces dat in ieder mens verschillend is.

De Donkere Nacht is zeker geen ‘louteringsfase 2.0’

Ook al verbreedt Underhill – en Suurmond in haar voetspoor – de klassieke fasen van loutering, verlichting en eenwording met God door hier het ‘ontwaken’ en de ‘donkere nacht van de ziel’ aan toe te voegen, dit blijft een theoretische mal die geen recht doet aan het proces van omvorming in Gods Liefde zoals zich dat concreet afspeelt. Dit proces voltrekt zich nooit lineair in elkaar opvolgende fasen maar circulair met talloze herhalingen van ervaringen die zich eindeloos verdiepen. Hoewel de Donkere Nacht in beschrijvingen op een fase lijkt, is het zeker geen ‘louteringsfase 2.0’. Hoe dichter de mens naar het goddelijke Licht wordt toegetrokken en daardoor totaal verblind wordt, blijkt onze menselijke logica en manier van denken of spreken iedere zinvolheid te verliezen. Plotseling blijken de woorden ‘God’ of ‘geloof’ geen betekenis meer te hebben. Wat overblijft is de angst en de ellende van de totale thuisloosheid.

Zeer terecht wijst de auteur erop dat mystici bronnen van cultuur zijn, en veelal ongemerkt bijgedragen hebben aan de menselijke wereld. Zij zijn de grote leermeesters geweest van de School van de Liefde, die laat zien dat geen mens overbodig of ongewenst is. Immers, in Gods ogen is iedere mens een kostbaar kleinood dat bekleed is met zijn goddelijke schoonheid.