Menu

None

Soul en de Schepper

Insert Content Template or Symbol
Insert Content Template or Symbol
Insert Content Template or Symbol
Insert Styled Box
Insert Content Template or Symbol
Martine Oldhoff (portret)

Martine Oldhoff

We komen niet allemaal van dezelfde plaats, maar we hebben dezelfde Schepper.

Elke week publiceert Theologie.nl een actuele theologische blog, geschreven door richtinggevende theologen. Deze week: Martine Oldhoff over de ziel en Soul, een nieuwe Disney-Pixar film.

Lees ook de andere theologenblogs.

Op eerste Kerstdag 2020 kon je niet alleen een kerkdienst vanuit je huiskamer op een scherm volgen. Filmstudio Pixar lanceerde ook de animatiefilm Soul op de streamingdienst van Disney.

In het indrukwekkende Soul verkent het team van makers aan de hand van een verhaallijn over Joe Gardner, een Afro-Amerikaanse muziekleraar die leeft voor jazzmuziek, wat transcendente ervaringen zijn en wat het menselijk leven de moeite waard maakt. Wat gebeurt er als ik mijzelf overstijg? En, fundamenteler: wat legitimeert míjn persoonlijke bestaan? Het is voor Pixar hoofdzakelijk een vraag naar mijn individualiteit: wat maakt mij ‘mij’.

Soul als postchristelijke zingeving

Levensvragen zitten vaker impliciet in films, maar dat zulke grote vragen zo expliciet als het thema van een humoristische animatiefilm worden gepresenteerd, is opmerkelijk. Soul zet in op moderne amusementsliefhebbers. De film veronderstelt dat ook niet-religieuze kijkers ervaringen waarbij je de aarde lijkt te ontstijgen (h)erkent. En dat de kijker geïnteresseerd is in de vraag naar de zin van zijn bestaan.

De film is een voorbeeld van postchristelijke zingeving. Er zitten resten van joods-christelijk denken in: een ziel is niet eeuwig, een ziel is individueel, er is geen reïncarnatie in een ander leven. Bovendien wordt het aardse leven als goed en waardevol beschouwd. Ondertussen moet Soul—volgens interviews en podcasts met de filmmakers—zo ‘universeel’ mogelijk zijn: iedereen moet ernaar kunnen kijken zonder zich gekwetst te voelen in zijn of haar religieuze overtuigingen. Dat geldt ook voor mensen die niks met geloof in een god hebben.

Dit verlangen naar a-religiositeit betekent dat er geen god(en), hogere machten, engelen of demonen zijn. ‘Hel’ en ‘hemel’ klinken kort, maar krijgen geen betekenis en lijken vooral te dienen om herkenning voor iedere kijker te genereren. Als er serieus religieuze elementen geïntroduceerd worden, wordt er geshopt bij New Age en oosters mysticisme. Zo gaat het over het Universum en chakras, zij het omlijst door grapjes.

Aarde en transcendente sferen wisselen elkaar af in de film. Wie de aarde ontstijgt, komt in een andere dimensie: ‘de zevende hemel’. Wie daar te veel in opgaat, verliest de band met de aarde en het leven en wordt een ‘verloren ziel’—daar vind je opvallend veel hedgefonds managers.

Hiervoormaals en vonk

De makers hebben de vraag ‘waarom zijn wij op aarde?’ beeldend uitgewerkt: hij wordt beantwoord door in te gaan op de vraag: waar komen wij vandaan? Iedere ziel wordt in dit Hiervoormaals of het Jij-seminar (‘re-branding’) voorbereid op het leven op aarde. De hele persoonlijkheid moet daar gevormd worden. Dat heeft niet altijd een fraai resultaat: “Ik ben een manipulatieve ego-maniak. Ik ben intens opportunistisch.”

Het Jij-seminar heeft ook ‘consulenten’: Jerry’s. Ze zijn het ‘Universum’ in een vorm die mensen kunnen begrijpen. Een soort accomodatiedenken, zoals we dat in joodse en christelijke theologie kunnen vinden: God past zich in zijn openbaring aan aan het menselijk begripsniveau.

In het Hiervoormaals krijgt ieder nieuw zieltje een badge met vakjes die ingevuld worden. Het laatste vakje, je vonk, ontdek je samen met een mentor: iemand die al op aarde heeft geleefd en voordat hij naar het hiernamaals gaat nog een zieltje kan helpen bij het ontdekken of uitzoeken van zijn of haar vonk. Dat hiernamaals is een groot licht en, veelzeggend, verder geen thema in de film. De hoofdpersoon Joe wil er niet heen: hij wil leven op aarde!

Als een ziel haar vonk heeft ontdekt en haar ‘aardpas’ krijgt, is zij klaar om te leven. Jazz, gedefinieerd als ‘zwarte improvisatiemuziek’, fungeert als metafoor voor wat de film wil uitdrukken. In het improviseren, in het ‘in het moment zijn’ beleef je je vonk, kun je zelfs een transcendente ervaring hebben, aldus Soul. ‘De muziek is een excuus om je ware ik naar boven te halen’. Het leven durven beleven en een vonk hebben, vallen enigszins samen. Het antwoord van de film op wat het leven de moeite waard maakt is dat we moeten durven improviseren en durven in het moment te zijn. Je vonk is je sleutel.

Joe moet leren dat zijn vonk niet verward mag worden met zijn levensdoel. Je bent er al: geniet van ieder moment. Dat is mooi, maar het heeft hier toch wel wat oppervlakkigs. Dat komt doordat, in tegenstelling tot het typische Disney-plot, er geen schurk of wat voor kwaad dan ook is. Het enige kwaad dat onze ziel belaagt is dat we in ons streven voorbij leven aan het beleven. ‘Je eigen ik naar boven halen, je eigen briljante, gepassioneerde ik’, is vooral beseffen dat ‘jij’ er mag zijn. Je bent al helemaal goed. Consistent is het wel: als er geen kwaad is, dan is er ook geen verlossing nodig.

Pre-existentie?

Het is betekenisvol dat het leven wordt gelegitimeerd middels een beroep op pre-existentie (bestaan vóór dit aardse bestaan). De enige die volgens het christelijk geloof pre-existent is, is de eeuwige Zoon van de eeuwige Vader. Het Evangelie naar Johannes opent:

In het begin was het Woord, het Woord was bij God en het Woord was God. Het was in het begin bij God. Alles is erdoor ontstaan en zonder dit is niets ontstaan van wat bestaat. (Joh. 1:1-3)

Zijn vleeswording, de geboorte van Jezus Christus, werd gevierd op de dag van het lanceren van Soul. Dat de Zoon pre-existent is, vertelt ons dat Hij en de verlossing die Hij brengt, van God zelf komen, uit zijn wezen.

De theoloog Berkhof schreef: “In het joodse en hellenistische beeld-denken wordt de categorie van de preëxistentie aangewend (b.v. op de Torah, de wijsheid, de mensenzoon) om het goddelijk initiatief àchter en de metahistorische geldigheid van deze fenomenen uit te drukken.” (in Christelijk geloof, 1993, p. 286)

Ook in het hedendaagse Soul zou je het feit dat de ziel als pre-existent wordt voorgesteld als een functionele categorie kunnen interpreteren: men is op zoek naar de reden van ‘mijn’ leven en vooral een legitimatie van waarom je jezelf mag zijn. Daar moet een dieperliggend initiatief achterliggen: de keuze en beleving van ‘mijn’ vonk. Of de ziel werkelijk pre-existent is, dat is voor de filmmakers vermoedelijk geen halszaak. Een zieltje (‘ziel 22’) suggereert ook dat het Hiervoormaals hypothetisch is.

Toch zeggen de filmmakers in interviews dat ze met hun Hiervoormaals wel een boodschap hebben in het gepolariseerde Amerika: hoe verschillend we ook zijn, we komen allemaal van dezelfde plaats. Dat suggereert dat het Hiervoormaals een reële plaats kan zijn.

Bijzondere schepping

Het is opvallend dat het woord ‘scheppen’, of een verbuiging daarvan, niet voorkomt in Soul. Soul illustreert zo hoe bijzonder het geloof in de Schepper is. Dat wij, de aarde en het universum God als Schepper hebben, is niet iets wat in mensen opkomt als ze zelf naar het leven kijken.

Dat God Schepper is en wij zijn schepselen is een geloofsuitspraak. Op grond van Gods openbaring in de Bijbel kunnen we zeggen dat God Schepper is: dat God het universum tot bestaan heeft geroepen. De geloofsbelijdenis van Nicea-Constantinopel (381) begint zo:

Wij geloven in één God, de almachtige Vader,
Schepper van hemel en aarde,
van alle zichtbare en onzichtbare dingen.

We komen niet allemaal van dezelfde plaats, maar we hebben dezelfde Schepper. Geloof in God als Schepper gaat in de christelijke traditie samen met ruimte voor hoe de mens juist in dit geschapen, aardse leven wordt gevormd: ook onze persoonlijke geschiedenis, opvoeding, gemeenschappelijke verbanden en lijfelijke ervaringen vormen onze ziel.

Dat God onze Schepper is, is een openbaring van God die tot verwondering stemt. Ik dacht bij Soul ook aan een bekend lied van Jan Wit: “God heeft het eerste woord.” God schenkt ons ‘oorsprong en doel en zin’. Een van de (weinige) voordelen van de kerkdienst streamen in je huiskamer in plaats van live meemaken, is dat je wel mag zingen:

1. God heeft het eerste woord.
Hij heeft in den beginne
het licht doen overwinnen,
Hij spreekt nog altijd voort.

2. God heeft het eerste woord.
Voor wij ter wereld kwamen,
riep Hij ons reeds bij name,
zijn roep wordt nog gehoord.

3. God heeft het laatste woord.
Wat Hij van oudsher zeide,
wordt aan het eind der tijden
in heel zijn rijk gehoord.

4. God staat aan het begin
en Hij komt aan het einde.
Zijn woord is van het zijnde
oorsprong en doel en zin.

(Met toestemming van de BV Liedboek geplaatst).

Verder lezen

Select Columns Layout

Kijk op de ziel van theologe Martine Oldhoff is een gespreks- en bezinningsboek dat de betekenis van de ziel in het christelijke geloof verwoordt. De ziel duikt overal op. Van seizoenen lang in ‘Kijken in de ziel’ op de televisie tot in het spirituele tijdschrift Happinez. Tegenwoordig nemen veel gelovigen het woord minder gemakkelijk in de mond. Dat is jammer, want eeuwenlang was de ziel een bekend begrip in kerk en theologie. Oldhoff werpt een nieuw licht op dit oude woord. Kijk op de ziel biedt je theologische verdieping, actuele voorbeelden en veel stof tot nadenken. Een bezinningsboek dat leidt tot diepe geloofsgesprekken met vrienden, familie of gemeenteleden.


kijk op de ziel martine oldhof
Select Columns Layout
Select Columns Layout
Select Columns Layout

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken