‘Breaking news’: de mystieke doorbraakervaring

Wanneer het spirituele besef naar de oppervlakte komt, beleven mensen dat vaak als een eruptie, een doorbraak. Dat kan plotseling gebeuren, maar ook kan het als een ‘dief in de nacht’ binnen komen sluipen. Spirituele groei blijft – ook na een doorbraak – een levenslang proces.

‘De mens moet gebroken worden om mens te worden’, luidt een bekende uitspraak van Kierkegaard. In een van die zeldzame studies die je met plezier in bed kunt lezen, The Varieties of Religious Experience, geeft William James in het vijfde hoofdstuk als commentaar:

Een natuurlijke hardheid moet breken en vloeibaar worden

‘Dit is redding door wanhoop aan onszelf, het sterven om werkelijk geboren te worden van de Lutherse theologie, de doorgang naar het “niets” van de mysticus Jakob Boehme. Daar kom je alleen als je een kritisch punt passeert, als je in jezelf een hoek bent omgeslagen. Iets moet meegeven, een natuurlijke hardheid moet breken en vloeibaar worden.’

Twee lagen

De mystieke visie onderscheidt in de mens twee niveaus. De eerste ligt aan de oppervlakte en is het domein van het ‘ik’ of ego dat zich specialiseert in overleven. (In de spirituele tradities wordt er overigens ernstig aan getwijfeld of er wel zoiets als een ‘ik’ bestaat, maar de gemiddelde mens ervaart dat wel zo.) Op deze eerste laag is praktisch eigenbelang het refrein. Dat zorgt ervoor dat we te eten hebben en een dak boven ons hoofd, en ook dat we gewillig gehoorzamen aan de biologische drang om ons voort te planten. Omdat het ‘ik’ wil overleven, is het voor niets zo bang als voor de dood, wat het een ‘natuurlijke hardheid’ geeft. Controle is zijn wachtwoord en het gruwt dan ook van de mystieke overgave.

Het ‘ik’ wil controle en het gruwt dan ook van de mystieke overgave

Die is echter wel kenmerkend voor de diepere, tweede laag in ons. We hebben het over het spirituele besef. Het bovenkomen daarvan naar de oppervlakte wordt vaak als een eruptie, een doorbraak beleefd. In de Schrift, spirituele traditie en religie wordt dit de omkeer of bekering genoemd – hoewel die in religie kan worden verward met het aanvaarden van een bepaalde geloofsovertuiging, wat iets anders is. Het gaat om de omkering van een bestaan dat draaide om eigenliefde, naar een leven van zelveloze liefde voor de wereld. Dat betekent een flinke verstoring van het innerlijke evenwicht. Uiteindelijk voert de spirituele of mystieke weg naar het punt waarop beide lagen in ons één zijn geworden.

Onbehagen

De doorbraak is een moment in een langer, meestal onbewust proces. Het eerste signaal is dat we op het ik-gerichte materiële bestaan uitgekeken raken. ‘Is this all there is?’ Het leven verliest zijn glans, zodat we ons grauw en lusteloos voelen. Tegelijk vangen we af en toe een vleugje op van een ander, vollediger leven dat we ons nog nauwelijks voor kunnen stellen. Zo had de apostel Paulus op zijn christenjacht mensen gezien waarvan hij niet kon ontkennen dat ze gelukkig waren – tot zelfs het punt dat ze met vreugde hun leven gaven. Dit moet in hem een groeiend onbehagen met zijn eigen bestaan hebben gewekt; een voorbereiding op zijn beroemde omkeer op de weg naar Damascus. Bij een oppervlakkige lezing van Handelingen 9 lijkt die van buitenaf te komen: hij werd ‘plotseling omstraald door een licht uit de hemel’. Maar Paulus zelf beschrijft het in zijn Galatenbrief (1:16) als een inwendig gebeuren, als de openbaring van Christus ‘in’ hem.

Vreemdelingen

We kunnen vaststellen dat vandaag veel mensen een gevoel van onbehagen hebben, dat geprojecteerd wordt op anderen – bijvoorbeeld de overheid of vreemdelingen. Of, nog vaker, op zichzelf: ‘Ik ben niet goed.’ Vanuit spiritueel gezichtspunt gezien is dit een begrijpelijke gedachte. De alledaagse bewustzijnslaag waar het ‘ik’ regeert voldoet niet meer, dus het ‘ik’ krijgt de schuld. Maar dat valt niets te verwijten, het verdient zelfs applaus. Heeft het er niet voor gezorgd dat we (meestal) prima overleven? Toch wordt het leven als zinloos en leeg ervaren, als ‘niets’, om het met Jakob Boehme te zeggen.

We zullen zo’n transcendente ervaring nooit meer vergeten

Niet het ‘ik’ is het probleem, maar het feit dat we er teveel van verwachten. Het kan ons materiële zekerheid geven, maar geen brood voor de ziel. In de strenge woorden van Kierkegaard moet de alleenheerschappij van het ‘ik’ gebroken worden. Dan komt er een grotere realiteit binnen. In mystieke termen: het ‘vonkje van de ziel’ vlamt op, dat deelheeft aan God, zo zegt Evelyn Underhill in haar boek Mystiek. Dit kan de omkeer worden die het begin van de spirituele weg inluidt. Inderdaad: kan, want reeds de profeet Jesaja (hoofdstuk 55) was verbaasd dat velen zich terug laten zuigen in het vertrouwde, ik-gerichte bestaan: ‘Waarom je geld besteden aan wat niet verzadigen kan?’

Het spirituele niveau

De spirituele laag verklaart waarom we geraakt kunnen worden door kunst, de liefde of de natuur, op een wijze die voor ons ‘ik’ abracadabra is. Er zit geen logica in. Waarom word ik de ene keer getroffen door een stuk muziek of schilderij, terwijl het me de volgende keer niet veel doet? En wat is trouwens het praktische nut van een kunstwerk of een dennenbos? Als een mooie belegging, denkt het ‘ik’, of als hout om te verzagen en te verhandelen.

Toch hebben velen wel eens meegemaakt dat de natuur een transcendente ervaring kan oproepen. Vorig najaar vertelde de Britse journalist George Monbiot, in een uitzending van het VPRO-programma Wintergasten, hoe hij verdwaalde in de jungle van West-Papoea. Eens, toen hij niet wist of hij het zou redden, zat hij op een hoge berg terwijl de zon onderging. Zover als hij kon zien, strekte het regenwoud zich voor hem uit. Plotseling voelde hij zich ‘nietig’, een stofje op de planeet. Het besef dat de schoonheid van de natuur ook zonder hem zou blijven bestaan, gaf een vreemde bevrijding en hij werd verrast door de gedachte: ‘Het is niet erg als ik hier doodga.’

Geraakt zonder het te willen, werd Franciscus van Assisi een ander mens

Hij ervoer het ‘niets’ van Jakob Boehme. Even werd de overlevingsdrift van zijn ‘ik’ doorbroken en kreeg hij een onberedeneerbaar besef van eeuwigheid – van de soevereine God, om het religieus te zeggen. Voor zover ik weet is Monbiot na deze doorbraak niet verder bewust de spirituele weg gegaan. Dat gebeurt heel vaak. In de woorden van William James ‘gaan we even in onszelf een hoek om’, om dan weer haastig terug te keren naar het ikkige niveau met zijn drukke commercie en fronsend gefilosofeer over de zin van het bestaan.

Toch zullen we zo’n transcendente ervaring nooit meer vergeten. Die is de inspiratie van veel romantisch sentiment, nostalgische verhalen en muziek. Zo probeert het ‘ik’ vernuftig toch nog iets van onze terugtocht te maken: we worden de held in ons eigen tragische verhaal. Droevig bezingen we het gemis dat we ervaren, omdat we niet echt het hoekje zijn omgegaan en de doorbraak in ons leven onvruchtbaar blijft.

Plotselinge of geleidelijke doorbraak

Heel anders ging het eraan toe bij John Wesley, die na zijn omkeer stichter van de methodisten werd. Eens bezocht hij tegen heug en meug een kerkdienst:

Uit zijn Journal blijkt dat Wesley al een tijdje innerlijk gekweld was en Psalm 130 citeert: ‘Uit de diepten roep ik tot u.’ Voordat een vulkaan uitbarst, heeft het onder de oppervlakte al een tijdje gerommeld. Zo ook bij Franciscus van Assisi, die volgens Underhill op feestjes soms een afwezige indruk maakte. Dat waren pogingen van de spirituele laag om door te breken. Uiteindelijk kwam zijn omkeer toen hij de ruïne van het kerkje van Damiano bezocht. ‘Geraakt zonder het te willen, werd Franciscus een ander mens.’ In een oogwenk is zijn universum compleet veranderd.

De spirituele laag stond op het punt om door te breken

Maar de omkeer kan ook komen als een dief in de nacht, zonder dat je er veel van merkt. Een fluwelen revolutie. Neem de bekende dagboekaantekening van Dag Hammarskjöld, op een pinksterdag in 1961:

Hieruit blijkt dat het mogelijk is om bekeerd te zijn zonder het te weten, wat elke discussie over wie wel of niet een gelovige is futiel maakt. En trouwens ook of er wel of geen God is. Discussiëren is typisch een hobby van de rationele oppervlaktelaag, die ver is van het koninkrijk van God.

Spirituele methodes

Er zijn religieuze benaderingen die exact beschrijven hoe de doorbraak van de bekering eruit ziet. Dat is niet zonder problemen. Laat me zo vrijmoedig zijn om iets over mijn eigen omkeer te vertellen.

Ik was buitenkerkelijk, nog geen twintig jaar oud en bivakkeerde in Amsterdam op een kamertje met een hospita. Ik kon mijn draai in het leven niet vinden, niets wilde lukken. Achteraf gezien, ervoer ik de wanhoop aan jezelf waar William James over spreekt, het ‘niets’ van Jakob Boehme. Met andere woorden: de spirituele laag stond op het punt om door te breken. Omdat ik eens een dienst van de pinkstergemeente had bezocht, kende ik het daar gehanteerde script: knielen, mijn ‘hart geven aan de Heer’ en nooit meer chagrijnig tegen de hospita zijn. Tussen mijn bed en tafeltje was precies genoeg ruimte om deze taak te volbrengen. Maar helaas: geen spoor van een ‘heart strangely warmed’.

Vaak heb ik op dit moment met enige argwaan teruggeblikt. Was mijn bekering nou echt of niet? Dat komt ervan als die een project wordt, een script. Het is de valkuil van elke spirituele methode, want met je hoofd kun je je hart niet geven. Wel ging ik actief ‘Jezus navolgen’, die zich vooral bezig bleek te houden met Leger des Heils-achtig werk. Bij mij kwam de omkeer geleidelijk. Sterker nog, die is nog steeds bezig zich in mij uit te werken. Ik herken mezelf in het antwoord van Kierkegaard, toen hem gevraagd werd of hij een christen was: ‘Nee, ik ben bezig om christen te worden.’

Christus moet meer worden, ik minder

Vandaar dat ik niet alleen met argwaan naar mijn eigen ‘bekeringsmoment’ kijk, maar ook naar politieke partijen en bewegingen die zich rotsvast ‘christelijk’ noemen. Geloof je dan in God of in je geloof, je vaste overtuiging, je script? Hoe dan ook: het proces dat tot de doorbraak leidt, is niet in een formule te vangen en houdt nooit op. In dit ondermaanse, waar we niet met en niet zonder het praktische ‘ik’ kunnen, blijven we in spiritueel opzicht ‘absolute beginners’.

Altijd nieuw

Is er dan geen geestelijke groei? Zeker wel. De goddelijke liefde werkt zich in ons uit, voorbij alle scripts en beelden als een ‘heart strangely warmed’. Dat laatste beleefde ik niet toen ik knielde in dat Amsterdamse kamertje, maar ik ging wel thuislozen opvangen, iets wat voor mij toen totaal nieuw was. Kennelijk was er met mijn hart wel degelijk iets gebeurd. En is het besef dat we op de spirituele weg altijd ‘absolute beginners’ zijn, niet het paradoxale kenmerk van een groei in liefde? Denk aan de woorden van Johannes de Doper: Christus moet meer worden, ik minder.

De doorbraakervaring is ‘breaking news’. De Onnoembare neemt ons leven over. Zoals William James zegt, wordt onze natuurlijke hardheid gebroken en vloeibaar. Daardoor wordt het leven oneindig verrassend, altijd weer anders, altijd nieuw. Op weg om volledig christen (of mens) te worden.

Literatuur

Dag Hammarskjöld, Merkstenen. Utrecht, 2005.

William James, The Varieties of Religious Experience, A Study in Human Nature. London etc., 1982. (Ned. vert. De varianten van religieuze ervaring)

Søren Kierkegaard, De ziekte tot de dood. Amsterdam, 2022.

Evelyn Underhill, Mystiek, hoe God werkt in de mens. Middelburg, 2022.

John Wesley, The Journal. Online Christian Library.