De Doper en het Lam

Kort voor zijn eerste Pesachviering wordt Jezus door Johannes de Doper aangewezen als ‘het lam van God, dat de zonden van de wereld wegneemt’ (1:29, 35). Met ‘lam’ doelt Johannes niet op een Pesachlam, omdat het Pesachoffer in zijn geheel niet bedoeld is om zonden weg te nemen. Bovendien wijst Johannes Jezus aan als offer voor de wereld. Pesach is iets tussen God en Israël, en gaat over bevrijding uit slavernij.

Toch identificeert Johannes Jezus met de woorden ‘lam van God’, en ziet hij dit lam als een schuldoffer voor volk en wereld. De aanduiding in het allereerste hoofdstuk werpt daarmee licht vooruit, op het naderende Pesachfeest in het tweede hoofdstuk, en verklaart tegelijk waarom Jezus de tempelberg is opgegaan, en tumult heeft veroorzaakt. Namelijk, de verhouding tussen God en Israël is zodanig verstoord, dat een zondoffer nodig is, aldus het vierde evangelie. De motivering voor deze bewering wordt direct in het ‘getuigenis’ van Johannes de Doper gegeven, dat op de proloog volgt. Ik doe drie observaties naar aanleiding van dit getuigenis.

Verschillende formuleringen

(1) De synoptici verschillen aanmerkelijk in hun formuleringen van Johannes’ optreden, en ook het vierde evangelie gaat daarin zijn eigen weg. Het laat Jezus’ doop door Johannes achterwege, en vermeldt alleen dat ‘iemand’ na hem komt, en dat Johannes zich niet waardig acht om de sandaalriemen van deze ‘komende’ los te maken (1:27, ho erchomenos). Op deze laatste zal de Geest neerdalen en ‘blijven rusten’, en deze gebeurtenis is het teken waaruit Johannes kan weten dat de ‘komende’ ook gekomen is (1:33).

De verhouding tussen God en Israël is zodanig verstoord, dat een zondoffer nodig is

Ofschoon Jezus’ doop niet wordt genoemd, ziet Johannes de Geest wel als ‘duif’ op Jezus neerdalen (1:32), een teken dat bij de synoptici tijdens de doop zelf plaatsvindt. Het verschijnsel heeft profetische betekenis, en bevestigt Jezus’ rol als Geestdrager (1:33). Dit laatste wordt bij de synoptici door een stem uit de hemel bevestigt: ‘Jij bent [Deze is] Mijn Zoon.’ In het vierde evangelie ontbreekt de stem als markeringsmoment van Jezus’ vroegste optreden.

Laatste optreden

Maar kort voor Jezus’ laatste maaltijd met de leerlingen klinkt deze stem in het Johannesevangelie wel. Johannes markeert hiermee Jezus’ laatste openbare optreden, niet zijn eerste: ‘Ik heb mijn grootheid getoond en Ik zal mijn grootheid weer tonen’ (12:28). De woorden anticiperen op de kruisiging, die door Johannes niet als een neergang wordt gezien, maar als een opgang. Kruisiging en opstanding vormen één beweging naar boven toe.

In Johannes’ getuigenis ontbreekt dan wel Gods bevestigende stem uit de hemel bij Jezus’ doop, maar hij stelt er iets voor in de plaats, in de eerste plaats een stem die Jezus’ openbare optreden zo ongeveer afsluit, in hoofdstuk 12, en in de tweede plaats een stem uit de hemel die tot Johannes de Doper persoonlijk heeft gesproken vóórdat hij Jezus ontmoette. God heeft hem namelijk gezegd, dat hij de Geestdrager zou herkennen, want hij zou de Geest op Hem zien neerdalen. In zijn getuigenis bevestigt hij dit later: ‘En dat heb ik gezien, en ik getuig dat Hij de Zoon van God is.’ De stem uit de hemel aan het begin van het evangelie is er om Johannes’ getuigenis in de opening van het boek te waarmerken. In het vervolg van het evangelie vormt ‘getuige zijn’, met op de achtergrond het Joodse rechtssysteem, een centraal gegeven.

Jezus’ doop

Jesaja’s knecht

(2) In het openingshoofdstuk verwijst Johannes de Doper tweemaal naar Jezus als ‘lam van God’, en tweemaal naar Jezus als iemand die al vóór hem bestond. Ook al is de omschrijving cryptisch, binnen het verband van de drie aanduidingen (‘lam’, ‘komen[de]’, ‘vóór mij’, 1:15, 29) ligt de associatie met vóórbestaan niet voor de hand (pre-existentie). Als Johannes de Doper Jezus tot zich ziet komen, legt hij wellicht verband met Jesaja’s knecht, die immers ook ‘lam’ is (Jesaja 53:7). Johannes, die Aramees sprak, dacht mogelijk aan talyâ d’alâhâ, ‘lam van God’, de Aramese woorden die ook ‘dienaar van de Heer’ betekenen. Dit kan verklaren waarom Johannes de Doper zegt dat de ‘komende’ al bestond vóórdat hij bestond. Jesaja’s ‘dienaar’, ‘lam’, leefde immers eeuwen voordat Jezus werd geboren.

Bij Jesaja is de ‘dienaar’ (‘ebed) een tragische collectieve figuur, die de profeet metaforisch vergelijkt met een ‘schaap’, dat naar de slacht wordt geleid. Het verzet zich niet, doet de mond niet open als het wordt weggeleid en geslacht. De ‘dienaar’ brengt zichzelf ten offer voor de schuld van anderen, voor de wandaden van zijn volk, en is een corporatieve persoonlijkheid. Hij belichaamt zijn volk, in het bijzonder de vrome ‘rest’ daarbinnen (she’erîth), en is daarmee de verpersoonlijking van het trouwe overblijfsel, dat gebukt gaat onder de gevolgen van de vele misstanden, die anderen hebben veroorzaakt. Om deze taak te volbrengen wordt de ‘dienaar’ door de Geest bekrachtigd, tot gezalfde gemaakt, zonder dat er olie bij aan te pas komt. Precies zo gaat het nu met Jezus.

Het openingsverhaal

(3) Het openingsgetuigenis van Johannes de Doper zet de toon voor heel het Johannesevangelie. Het roept de gedachte van een rechtsgang op, waarbij getuigen worden gehoord. Het gegeven dat leerlingen van Johannes naar Jezus overlopen (zoals Andreas), en dat Jezus meer aanhang lijkt te krijgen dan Johannes (‘Rabbi, de man die bij u aan de overkant van de Jordaan was, over wie u een getuigenis afgelegd hebt, is aan het dopen en iedereen gaat naar Hem toe!’), doet de vraag stellen hoe de verhoudingen tussen de twee eigenlijk hebben gelegen.

Bij Jesaja is de ‘dienaar’ (‘ebed) een tragische collectieve figuur

Het openingsverhaal wil elke twijfel daarover wegnemen, en alle rivaliteit of competitie de kop in drukken. Johannes de Doper heeft structureel van zichzelf afgewezen. Dit doet hij in het openingsverhaal, en ook verderop in het evangelie. Daar staat dat beide groepen volgelingen in Judea bekeerlingen maken, en dat Johannes’ leerlingen op zeker moment kritische vragen over Jezus stellen, waarop Johannes de Doper Jezus met een ‘bruidegom’ vergelijkt, en zichzelf met de ‘vriend’ van de bruidegom. Naast het beeld van ‘lam’ voor Jezus, komt nu dus het beeld van ‘bruidegom’ te staan. Ook dit beeld berust volgens het evangelie op Johannes’ persoonlijke getuigenis.