Menu

Premium

Een spirituele revolutie in Nederland?

“EnlightenNext is toegewijd aan het katalyseren van evolutie in bewustzijn en cultuur. We streven ernaar in het opkomende veld van integrale en evolutionaire spiritualiteit leiders en voorbeelden te zijn, nieuwe wegen te vinden en te staan voor het grootst mogelijke belang van spirituele verlichting in onze tijd. Door onze jaarlijkse geïntegreerde cyclus van programma’s en evenementen en onze bekroonde publicaties, wekken we, verbinden we en cultiveren we een wereldwijde beweging van “evolutionairen”, mensen die zich persoonlijk verantwoordelijk voelen voor het creëren van de toekomst.”
[1]
Esoterische spiritualiteit, ook wel aangeduid met de termen holisme, New Age of zelfspiritualiteit
[2]
, is voor de institutioneel denkende godsdienstsocioloog lastig grijpbaar, juist omdat het verschijnsel zich verregaand aan institutionele vormgeving onttrekt. Grenzen zijn lastig aan te geven, organisaties zijn klein en vluchtig, lidmaatschappen zijn schaars of onbelangrijk. Een blik op bijvoorbeeld de Spiritualiteit-, Esoterie- of New Age-startpagina’s op internet levert een verwarrende hoeveelheid verwijzingen naar spirituele praktijken, centra, uitgeverijen, therapieën, winkels, lezingen, cursussen, beurzen en festivals op. De aangeboden activiteiten variëren van acupunctuur en astrologie tot yoga en zen boeddhisme en alles wat daar alfabetisch of inhoudelijk tussen zit. Het is niet verwonderlijk dat velen hierbij al snel aan een ‘spirituele markt’ denken, waar allerhande verkopers hun waren proberen te slijten aan rondshoppende spirituele zoekers. Mensen stellen zelf hun pakket aan spirituele inzichten en ervaringen samen uit het steeds breder wordende aanbod. Grootmeester Johan Cruyff heeft deze wijdverbreide houding ooit op onnavolgbare wijze onder woorden gebracht: “Ik geloof niet omdat ik dus niet gelovig ben maar ik denk wel dat er iets anders is, maar daardoor geloof ik datgene wat ik dus denk dat er is.. .laat ik het zo zeggen, … ik denk dat je in de loop der tijd je eigen geloof zo’n beetje creëert.”
[3]
Ondanks de grote diversiteit en de nadruk op individuele keuzen, is het toch wel mogelijk om van een brede beweging te spreken met een min of meer samenhangende ideologie. De Franse kenner van esoterische stromingen Antoine Faivre heeft het over een air de famille, de Britse godsdienstsocioloog Heelas spreekt van een lingua franca, die in allerlei publicaties en praktijken telkens weer terugkeert.
[4]
Centraal staat de overtuiging dat het goddelijke in ieder mens aanwezig is, ook wel aangeduid als het Hogere of Ware Zelf. God staat niet ‘boven’, ‘tegenover’ of ‘naast‘ het zelf, maar bevindt zich in het zelf. “Everyone is God. Everyone”, aldus actrice en New Age aanhangster Shirley MacLaine. Socialisatie in de maatschappij doet mensen echter van hun Ware Zelf vervreemden. De goddelijke vonk dooft bijna uit. Mensen leren het af op hun eigen intuïtie te vertrouwen en verlaten zich in plaats daarvan op externe autoriteiten, op van buitenaf aangereikte normen, waarden en inzichten. Traditionele religies, zoals het officiële christendom, hebben zich met hun systemen en dogma’s ver verwijderd van de bedoelingen van hun stichters en van de oorspronkelijke, universele boodschap, aldus de aanhangers van esoterische stromingen.

Om zich van het aardse ‘slavenbestaan’ te bevrijden, dienen mensen hun maatschappelijk gevormde ego met al zijn hebbelijkheden en onhebbelijkheden te overwinnen en op zoek te gaan naar hun spirituele kern, de innerlijke Waarheid, het Authentieke Zelf. Voelen, verbeelden en ervaren zijn daarbij belangrijk, in tegenstelling tot rationeel denken of geloven op gezag. Er is niet één weg naar de Waarheid, er zijn vele wegen en het hangt van de persoon en de situatie af wat voor hem of haar op dat moment het meest geschikt is. Wat voor de een werkt, hoeft dat voor de ander niet te doen en vice versa. Nochtans is er een fundamentele eenheid tussen alle levende wezens, de aarde en de kosmos. In alle culturen en godsdiensten is dat besef, hoe vervormd ook, aanwezig. Alles hangt met alles samen. Theosofen spreken van de ‘Overziel’. Inclusivisme, individualisme en holisme zijn belangrijke kenmerken van esoterische spiritualiteit, reden ook waarom er in de regel geen sprake is van ‘synodes’, geloofsbelijdenissen, groepsconflicten en schisma’s.

Wat voor de enkele mens geldt, geldt ook voor de gehele mensheid. Het aardse bestaan is in principe een lage vorm van (bewust-)zijn. Door een geestelijk evolutieproces van ‘ritmische wedergeboorte’ (reïncarnatie) kan de mensheid telkens een stap verder komen. Uit het Ene is het vele ontstaan, dat uiteindelijk ook weer naar het Ene terugkeert. “Naar oude gewoonte volgen ook wij in onze cyclische afdaling in het aardse leven dezelfde kosmische wegen die alle monaden gaan, totdat we, na onze lessen te hebben geleerd uit de ervaringen op deze planeet, het stadium van zelfontwikkelde godheden bereiken.”
[5]
Theosofen begonnen aan het begin van de twintigste eeuw te spreken van een nieuw aanstaand tijdperk, een ‘New Age’. De Schotse kunstschilder en esotericus Benjamin Creme verkondigt sinds de jaren zeventig de spoedige komst van Maitreya de Christus, de Wereldleraar. Maitreya zal de mensheid naar een hoger en gelukkiger bestaan leiden, waarin rechtvaardigheid en vrijheid centraal staan. Eeuwenlang vertoefde Maitreya bij de Meesters van Wijsheid in het Himalayagebergte, maar sinds enige tijd leeft hij volgens Creme incognito in de Aziatische gemeenschap in Londen.
[6]
De kleine Amerikaanse groepering ‘Heaven’s Gate’ wilde niet op diens ‘coming out’ wachten, maar besloot in 1997 tot collectieve zelfdoding om elders in de kosmos in een hogere staat van bewustzijn (‘The Next Level’) terug te keren.
[7]

Het Kendalonderzoek

In hoeverre voltrekt zich momenteel in het Westen een spirituele revolutie? Maakt georganiseerde religie (c.q. het christendom) plaats voor ongebonden spiritualiteit? Is de toekomst aan het holistische milieu? De Britse godsdienstsociologen Paul Heelas en Linda Woodhead voerden enige jaren terug een inmiddels veel geciteerd empirisch onderzoek uit in het Noord-Engelse provinciestadje Kendal.
[8]
Hun uitgangspunt is de subjectiveringsthese: in het Westen vindt op grote schaal een ‘wending naar het zelf’ (Charles Taylor) plaats. Heelas en Woodhead schetsen de overgang van een samenleving, primair gebaseerd op onderwerping aan externe autoriteiten, inclusief voorgegeven rollen en verplichtingen, naar een samenleving waarin subjectieve, innerlijke ervaringen en gevoelens centraal staan. Mensen laten zich minder leiden door wat het gezag of de gemeenschap van hen verwacht, maar veeleer door wat hun innerlijk kompas hun wijst, wat hun eigen gevoel hun ingeeft. Waarden als gehoorzaamheid, loyaliteit en opofferingsgezindheid maken plaats voor waarden als authenticiteit, expressiviteit en zelfontplooiing. Trouw aan het unieke zelf vervangt de trouw aan de instituties en de gemeenschap.

Het zou vreemd zijn als deze wending naar het zelf halt zou houden voor het domein van religie en dat doet zij volgens Heelas en Woodhead dan ook niet. Georganiseerde religie is voor hen verbonden met de sfeer van overgave aan een externe sacrale autoriteit (God, Christus, de kerk), terwijl spiritualiteit het sacrale lokaliseert in de sfeer van de innerlijke subjectiviteit. Het zelf wordt heilig. De simpele hypothese die zij onderzoeken is, dat de traditionele religie, zoals beleden in de christelijke kerken afneemt ten gunste van spiritualiteit, zoals deze tot uiting komt in het holistische milieu. Bij dat laatste kan men denken aan theosofie, New Age, yoga, reiki, meditatie, neopaganisme en allerhande therapieën en cursussen gericht op body, mind en spirit. Er is volgens hen sprake van een spirituele revolutie als holistische activiteiten meer mensen trekken dan kerkelijke activiteiten. De massale ‘wending naar het zelf’ in de moderne cultuur vraagt om sacrale en spirituele ondersteuning van het eigen unieke levensproject in plaats van overgave aan een externe sacrale autoriteit. De subjectiveringsthese biedt daarmee een verklaring voor zowel de secularisatie in de zin van ontkerkelijking en afnemend godsgeloof, als voor de huidige sacralisering van het zelf.

In een provinciestadje als Kendal, dat onmogelijk als een brandpunt van postmoderne spiritualiteit beschouwd kan worden, blijkt het aantal kerkgangers op een willekeurige zondag (7,9% van de lokale bevolking) nog steeds een veelvoud te vormen van het aantal mensen dat in een willekeurige week deelneemt aan holistische activiteiten (1,6% van de lokale bevolking).
[9]
Kerken trekken gemiddeld 90 bezoekers per zondag, spirituele activiteiten gemiddeld vijf per week, hierbij inbegrepen de individuele bezoeken aan therapeuten en counselors. In die zin heeft de spirituele revolutie zich volgens de onderzoekers in Kendal zeker (nog) niet voltrokken.
[10]
Wel is het aantal kerkgangers over de afgelopen decennia gestaag gedaald en kan geen enkele kerkelijke gemeenschap de groei van de bevolking in het stadje nog bijhouden, terwijl het aantal holistische activiteiten van praktisch nul in de jaren zestig gestegen is tot bijna honderd op het moment van onderzoek. Heelas en Woodhead doen de voorspelling dat vóór 2035 de rollen omgedraaid zullen zijn. Dan zal het aantal actieve ‘holisten’ het aantal kerkgangers in Kendal hebben overtroffen. Voor heel Groot-Brittannië verwachten ze deze omslag in het midden van deze eeuw.

Heelas en Woodhead hebben vooral gekeken naar actieve participanten, dus naar personen die daadwerkelijk en op wekelijkse basis deelnemen aan kerkelijke of spirituele activiteiten. Dan blijkt het zowel bij de kerkgang als bij deelname aan spirituele groepsactiviteiten om betrekkelijk overzichtelijke aantallen te gaan. De ‘harde’ kernen heeft men hiermee voor een belangrijk deel wel in beeld.
[11]
Buiten beschouwing blijven echter degenen die op onregelmatige basis naar de kerk gaan of slechts zo nu en dan aan spirituele activiteiten deelnemen. Rand- of buitenkerkelijke sympathisanten van het christelijk geloof en ‘solospirituelen’, die voornamelijk individueel mediteren of esoterische literatuur lezen, komen in het geheel niet binnen het vizier. Met name in het holistisch milieu, waar individualiteit en het innerlijke zelf centraal staan, blijft veel onder de oppervlakte als men alleen naar groepsactiviteiten of consulten kijkt. Niettemin is het ‘Kendalproject’ een lofwaardige poging om de zich wijzigende verhoudingen tussen traditionele religiositeit en esoterische spiritualiteit concreet en empirisch in kaart te brengen. Aangetoond is in ieder geval dat in een gemiddelde week nog geen 10% van de lokale bevolking deelneemt aan religieuze of spirituele activiteiten en dat er nog altijd veel meer kerkgangers dan actief participerende holisten zijn.

Nederland

Een vergelijkbaar onderzoek in Nederland op het lokale vlak is er niet. Wel zijn er gegevens uit onder meer het onderzoek God in Nederland 1996-2006, die een indicatie geven van de sympathie voor het esoterische gedachtegoed onder de Nederlandse bevolking.
[12]
?En die blijkt aanzienlijk te zijn. In God in Nederland is nagegaan in hoeverre Nederlanders instemmen met diverse, als min of meer holistisch aan te merken uitspraken over religie (zie Tabel 1).
[13]
De animo onder de bevolking blijkt hoog en ook tal van kerkleden stemmen met deze uitspraken in.

Kerkse protestanten hebben nog de meeste moeite met deze uitspraken, maar rooms-katholieken en onkerkse protestanten kunnen zich er massaal in vinden. Een en ander suggereert overigens wel dat de scheidslijnen tussen kerkelijkheid en holistische spiritualiteit minder scherp te trekken zijn dan wel werd gedacht. Tussen orthodoxe kerkleden enerzijds en actieve aanhangers van holistische spiritualiteit anderzijds bevindt zich een grote groep Nederlanders, kerkelijk of niet kerkelijk, die op zijn minst enige sympathie koestert voor bepaalde holistische opvattingen, die af en toe een spirituele ervaring opdoet en esoterische bladen (Happinez, Onkruid, Paravisie) en boeken (Dan Brown, The Secret, Eckhart Tolle) leest. Geloof in een persoonlijke God is onder de Nederlandse bevolking tussen 1966 en 2006 gedaald van 47% naar 24%, terwijl het geloof in een niet nader omschreven ‘hogere macht die het leven beheerst’ gestegen is van 31% in 1966 naar 36% in 2006. Geloof in paranormale gaven, geluksgetallen, astrologie en de mogelijkheid van communicatie met de doden, wordt vooral aangetroffen bij rooms-katholieken en buitenkerkelijken. De onderzoekers van God in Nederland schatten de kerngroep van ‘nieuwe spirituelen’ inmiddels op zo’n 8% van de totale bevolking.
[14]
Op grond van wat ruimere criteria komt het onderzoeksbureau Motivaction zelfs tot een behoorlijk omvangrijke groep van ‘ongebonden spirituelen’ (26%), die in dit onderzoek zelfs iets groter is dan de (vergrijzende) groep die zichzelf als christelijk definieert (25%).
[15]
De meesten van deze ongebonden spirituelen hebben zich serieus in esoterische zaken verdiept en voor ongeveer de helft van hen spelen deze zaken op dit moment een rol in hun leven. Zelfbeschikking, empathie, intuïtie en positieve waardering van lichamelijkheid scoren onder hen aanzienlijk hoger dan plichtsgetrouwheid, naastenliefde en gemeenschapszin.

Tabel 1. Volledige en gedeeltelijke instemming van Nederlanders met een aantal uitspraken over religie.

[16]

Klopt helemaal voor mij Klopt gedeeltelijk voor mij
Ik vind dat je waarheid innerlijk moet ervaren 66% 24%
Religie is voor mij vooral iets persoonlijks en niet zozeer een groepsgebeuren 57% 24%
Volgens mij is er iets dat mens, wereld en natuur tot in de kern verbindt 53% 26%
Ik vind dat religie op zich niet zoveel met kerkelijkheid heeft te maken 51% 27%
Religie kan volgens mij uit vele bronnen opwellen 48% 26%
Ik reken mijzelf niet tot de echte ongelovigen, maar ook niet tot de overtuigde gelovigen 45% 21%
Religie heeft volgens mij meer te maken met zoeken dan met vaste overtuigingen 42% 30%
Religie moet je volgens mij zelf bijeen zoeken in de wijsheid van allerlei tradities en ideeën 38% 30%
Voor mij is religie iets dat voortdurend verandert tijdens je leven 35% 29%
Volgens mij wordt mijn leven geleid door een geestelijke kracht, sterker dan elk menselijk wezen 30% 20%

Het hangt er al met al dus wel vanaf welke criteria men hanteert om de omvang van de groep nieuwe of ongebonden spirituelen te bepalen en zo conclusies te kunnen trekken met betrekking tot de vraag of zich in Nederland een spirituele revolutie voltrokken heeft. Volgens God in Nederland en de Kendalonderzoekers is het nog lang niet zo ver, maar volgens Motivaction is de spirituele revolutie reeds in volle gang en zal het niet lang meer duren of de nieuwe spirituelen hebben de christenen in ons land ruimschoots overvleugeld. Ik ben geneigd om de percentages van Motivaction te nuanceren. Als esoterische zaken slechts voor de helft van de ongebonden spirituelen een rol in hun leven spelen, is deze groep dus feitelijk niet groter dan 13% van de totale bevolking en daarmee nog altijd een stuk kleiner dan de groep die zich tot een der christelijke kerken rekent. En als we bij deze laatsten ook degenen zouden rekenen die wel eens in de Bijbel gelezen hebben en/of zich verwant voelen met het christendom, dan wordt de afstand qua omvang tussen beide groepen nog veel groter.

Geen spirituele revolutie, maar…

Ik houd het er derhalve op dat de spirituele revolutie in de zin van Woodhead en Heelas in Nederland voorlopig nog niet heeft plaatsgevonden. Het aantal kerkgangers (en moskeegangers) is nog altijd veel en veel groter dan het aantal deelnemers aan spirituele groepsactiviteiten en misschien blijft dat in de toekomst ook wel zo. Ondertussen waait de tijdgeest momenteel wel stevig in de richting van zelfspiritualiteit, met name onder de jongere generaties, vrouwen en hoger opgeleiden.
[17]
Was in de jaren zeventig en tachtig nog duidelijk sprake van een alternatieve subcultuur, of zelfs ‘tegencultuur’, nu dringen elementen van esoterische spiritualiteit steeds vaker door in de dominante cultuur, waarbij de scherpe kantjes er af gaan.
[18]
Niet alleen wordt er tegenwoordig goed geld verdiend aan spiritualiteit, maar ook met behulp van spiritualiteit. Tegen meditatie op de werkplek en Zencursussen voor managers wordt niet meer vreemd aangekeken. Op Nyenrode is in 2006 een bijzondere leerstoel voor Business spiritualiteit ingesteld. De roep om spiritueel leiderschap klinkt steeds luider.
[19]
In de gezondheidszorg vormen alternatieve therapieën en geneeswijzen, gebaseerd op o.a. antroposofie, ayurveda, shiatsu, paranormale gaven, bio-energetica, natuurgeneeswijzen en psychosofie, een door velen gewenste aanvulling op de basiszorgverzekering. Winkels voor zelfverzorging, beautysalons en kuuroorden bieden allerhande producten en arrangementen gericht op wellness, het welbevinden van lichaam, ziel en geest. “Your body, your soul, your rituals” is de slogan van winkelketen Rituals. Kuurcentrum Fontana Bad Nieuweschans biedt naast allerhande waterkuren en ontspanningsmassages ook een op boeddhistische principes gebaseerde Mindfulness meditatie onder leiding van een ervaren yogaleraar.
[20]
Het aantal boeken over esoterie in de bibliotheek en boekhandels in mijn woonplaats overtreft inmiddels ruimschoots het aantal boeken over theologie en geloof. In die laatste categorie doen dan weer vooral boeken over spiritualiteit en mystiek (Anselm Grün) het goed. De folder ‘Spiritueel onthaasten in Zuid-Limburg’ van de VVV Zuid-Limburg weet hoe het zit:

“Vroeger kreeg spiritualiteit vooral vorm via de verschillende religies, die de ‘andere wereld’ een gezicht gaven met hun typische rituelen, kunstvormen, muziek en gebouwen. De interesse voor religie vervaagt, maar spiritualiteit leeft nog steeds volop. Mensen blijven namelijk altijd op zoek naar ‘zingeving’. Alleen doen ze dat nu op andere manieren. Meditatie, yoga, reiki, tai chi, stilteweken, speciale wandeltochten of de vergrote belangstelling voor het lot van Tibet, het zijn slechts enkele voorbeelden van de manier waarop spiritualiteit tegenwoordig vorm krijgt.”

[21]
Overigens krijgt de spiritueel geïnteresseerde toerist in deze folder toch voornamelijk oude kerken, kloosters en kapellen in het Zuid-Limburgse heuvellandschap voorgeschoteld.

Conclusie

Zelfspiritualiteit ligt goed in de markt, terwijl de ontvankelijkheid voor de religieuze en morele boodschap van het christendom in Nederland, maar ook elders in West-Europa, taant, alsmede de behoefte om deze boodschap in groepsverband aan te horen en te beleven. Traditionele religie roept bij velen negatieve associaties op met starre dogma’s, achterhaalde regels en verboden, inhoudsloze rituelen, dwang en intolerantie; connotaties die ‘spiritualiteit’, ‘holisme’ en ‘esoterie’ niet lijken te hebben. Een esoterische leraar die zich vergaloppeert of een alternatieve therapeut die over de schreef gaat, bederft daarmee nog niet het hele spirituele veld, terwijl bijvoorbeeld de publiciteit over pedofiele priesters wel een stevige smet werpt op de Rooms-Katholieke Kerk, temeer daar deze kerk veel praktijken van haar clerus in het verleden met de mantel der ‘liefde’ bedekt heeft.

De kracht van zelfspiritualiteit ligt voor een belangrijk deel in de geringe mate van institutionalisering en de hoge mate van flexibiliteit en inclusiviteit. Zij past daarom uitstekend bij mondige, hoogopgeleide, naar autonomie en verdieping strevende individuen. Zelfspiritualiteit biedt hun handvaten om met de complexiteit, gejaagdheid en stress van het moderne leven om te gaan. Dikwijls is een persoonlijke crisis op het gebied van identiteit en zingeving – “Wie ben ik? Is dit nu alles? Wat wil ik nu eigenlijk echt?” – aanleiding om langs spirituele weg naar oplossingen te zoeken.
[22]
Via ingangen als de humanistische psychologie of alternatieve geneeswijzen is de stap naar het esoterische circuit niet groot meer. Er is de permanente belofte van spoedige verlossing en verlichting. De bekende slogan “Worden wie je bent” duidt op een intrigerende spanning tussen dynamiek en groei enerzijds en aanvaarding en ‘loslaten’ anderzijds.

Zelfspiritualiteit laat zich gemakkelijk verbinden met allerlei sectoren en aspecten van het (post-)moderne bestaan: gezondheid, economie, kunst, toerisme, zorg, voeding, zelfverzorging, lifestyle, milieu, natuur, reclame, seksualiteit en de media, maar toch ook – zij het minder succesvol – met wetenschap, politiek en de kerken.
[23]
Juist omdat zelfspiritualiteit zich zo gemakkelijk mengt met een grote verscheidenheid aan maatschappelijke ontwikkelingen, kan men even goed beweren dat haar impact groot is als dat zij onbeduidend is.

Is de klassieke secularisatiethese, die stelt dat de maatschappelijke betekenis van religie onder invloed van moderniseringsprocessen zal afnemen, verworpen? Is Max Webers verwachting van een ‘onttoverde wereld’ onjuist gebleken? In grote delen van de wereld lijkt modernisering eerder te leiden tot nieuwe, meer gearticuleerde vormen van religiositeit, zoals de spectaculaire groei van het pinksterchristendom en de revival van de Islam aantonen. In het Westen is de teruggang van het klassieke christendom in zijn geïnstitutionaliseerde vormen niettemin onmiskenbaar. De grote volkskerken verliezen in rap tempo leden en christelijke instituties boeten sterk aan betekenis en gezag in. Ooit hechte gemeenschappen vallen uit elkaar of sterven uit. Het zijn hier vooral migranten, moslims, maar ook christenen, boeddhisten en hindoes, die voor een opleving van religiositeit zorgen. De angst voor ‘islamisering’ hangt als een donkere wolk boven de landspolitiek. Onder meer in die zin heeft religie nog steeds of opnieuw maatschappelijke betekenis.

Het hangt van de definitie van ‘religie’ en ‘religiositeit’ af of men daarnaast de groeiende belangstelling voor zelfspiritualiteit als een uitdrukking van secularisatie of van religieuze transformatie beschouwt. Veel beoefenaars beschouwen zichzelf niet als religieus en een persoonlijk godsbeeld ontbreekt doorgaans. Volgens de Britse godsdienstsocioloog Steve Bruce vormt New Age geen tegenwicht tegen secularisatie, maar past het als verschijnsel juist goed bij een seculiere, kapitalistische maatschappij.
[24]
[25]
Door het ongebreidelde individualisme en een gebrek aan ideologisch gewicht kan New Age volgens hem maatschappelijk nooit een rol van betekenis spelen. Alles wat zich in dit kader aandient, wordt vroeg of laat geabsorbeerd en onschadelijk gemaakt door de media en de commercie. Maar ook Bruce blijft in dit verband over New Age als ‘religie’ spreken. Bovendien is religie ook in het verleden zelden een revolutionaire kracht geweest, maar begeleidde en legitimeerde zij in de regel de maatschappelijke verhoudingen en ontwikkelingen.

Een bredere, minder exclusief op het kerkelijk christendom gebaseerde benadering van religie laat zien dat naast secularisatie en ontkerkelijking ook andere processen gaande zijn, variërend van de opkomst van antimoderne, fundamentalistische stromingen tot de groei en bloei van sterk optimistische, op het individu toegesneden vormen van religiositeit of spiritualiteit. Bij dat laatste zijn aanduidingen als de-institutionalisering, de-traditionalisering en de-regulering van religie adequater dan een massief secularisatiebegrip. De uitvinding van de boekdrukkunst bracht ooit een revolutie in de religieuze verhoudingen teweeg. Hetzelfde doet zich mogelijk voor in een tijdperk van ongebreidelde wereldwijde communicatie via de nieuwe media. De globalisering, waarbij goederen, diensten, inzichten, personen, nieuwsfeiten etc. steeds sneller en gemakkelijker verspreid raken over de wereld, brengt spirituele inzichten en praktijken uit alle windstreken dichterbij. Religieuze autoriteiten kunnen hierbij eenvoudig omzeild worden. Volgens Bryan Turner leidt globalisering daarom op den duur tot de overwinning van heterodoxe, commerciële, geïndividualiseerde vormen van spiritualiteit op orthodoxe, autoritaire vormen van religie.
[26]
Grenzen tussen het sacrale en het profane, tussen het transcendente en het immanente, tussen het religieuze en het seculiere vallen steeds moeilijker te trekken. Naast de toename van zwevende kiezers zien we de groei van zwevende spirituelen. In een grotendeels nog onverkende ruimte zoeken velen, onder wie ook tal van kerkleden, opnieuw of voor het eerst naar zin, identiteit en verdieping.

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken