Een theologie van het ballet

Maandag: tijd voor de Theologencolumn. Deze week opent Anton ten Klooster met een reflectie op ballet, en ballet je over God kan leren.

„Ballet laat me zien hoe kracht en tederheid samen kunnen komen.”

Anton ten Klooster

Theologie is één en al taal, en het lijkt misschien wel een tegenbeeld van de woordeloze virtuositeit van ballet. De theoloog die tegelijk naar het podium en in zichzelf kijkt zal echter beseffen dat deze dans een woordeloze waarheid spreekt, over schoonheid, de mens en zelfs over Gods krachtige tederheid.

In de Bijbel gaat het regelmatig over dans als een uiting van vreugde. Na de doortocht door de Rode Zee volgden vrouwen dansend en tamboerijn spelend Mirjam (Exodus 15:20), en koning David danste voor de Ark van God uit (2 Samuel 6:14). Het lijkt dan niet om gestileerde dans te gaan, maar om een bijna ongeremde vreugde. David kreeg het zelfs aan de stok met zijn vrouw omdat hij ‘als de eerste de beste dwaas’ zonder bovenkleed rondliep. Het kostte toen moeite om de taal van dans te verstaan. En nu ook vaak nog wel. Wat wil dans zeggen, en zou je een theologie van het ballet kunnen formuleren?

Tegenpool van de theologie?

Vooropgesteld: als ik het heb over ‘ballet’ dan bedoel ik: ernaar kijken. Ik heb niet de bouw en de flexibiliteit voor meer dan een grappig bedoelde pirouette. Tijdens mijn studie had ik al eens een ballet gezien maar de echte fascinatie ermee begon vrij recent, vlak voor de pandemie. Begin maart 2020 bezocht ik met een Amerikaanse collega de Stopera. Wat we niet wisten is dat het lang zou duren voor we weer in een vol theater zouden kunnen zitten. De collega is bezeten van ballet en kwam speciaal uit München om het Nationale Ballet Giselle te zien uitvoeren. Zoals elk ballet is het verhaal vrij eenvoudig. Er is een meisje, een prins die verliefd wordt, en een tragisch sterfgeval met een soort van magisch vervolg.[1]

Dat er nóg iemand is als ik, en dat die mij laat zien wat schoonheid is.

De meeste balletten hebben zo’n relatief eenvoudig verhaal. Het gaat er immers niet om een narratief. Daarmee lijkt het een tegenpool van de theologie die aan elkaar hangt van taal en betekenis. Maar daarmee kan ballet iets bijzonders: zonder woorden een boodschap overbrengen. Het kostte mij een paar keer voordat ik begreep waarom Giselle en ook andere balletten die ik zag, mij zo aangrijpen. En eigenlijk probeer ik dat nog steeds te begrijpen, vandaar deze column.

Ballet dwingt me om een communicatie te verstaan die precies géén gebruik maakt van wat ik anders altijd nodig heb om iets over te brengen, namelijk woorden. De taal van het ballet communiceert basale emoties, maar ook grote thema’s als vergeving en opoffering.

De waardigheid van het lichaam

Daarmee wordt duidelijk dat het lichaam zélf een vat van communicatie is. Het komt in het centrum te staan als instrument van menselijke expressie. Daarmee laat het iets zien van de waardigheid van het lichaam. Ons lijf is niet een zak botten en organen waarin onze ziel het for the time being maar even vol moet houden. Het is in staat diepe betekenis over te brengen. De emotie die ballet losmaakt is daarmee bijna vergelijkbaar met de verwondering van Adam die Eva zag een zei: ‘been van mijn gebeente, vlees van mijn vlees!’ Dat er nóg iemand is als ik, en dat die mij laat zien wat schoonheid is.

Die schoonheid zit niet louter in de bewegingen zelf. In het beroemde Zwanenmeer komt in de meest bekende versie naast witte zwaan Odette ook een zwarte zwaan voor, Odile – beide worden gewoonlijk door dezelfde ballerina gedanst. De bewegingen lijken op elkaar, het zijn immers twee zwanen. Maar het karakter van de lichaamstaal is verschillend, waarbij de witte zwaan ontroert en de zwarte zwaan vooral indruk maakt.[2] Al is dat natuurlijk maar de beleving van deze toeschouwer.

De woordeloze taal van het ballet laat mij zien hoe kracht en tederheid in één beweging verenigd kunnen worden.

Omdat ballet zo weinig cerebraal is vraagt het van de kijker dat die vooral het nu van het verhaal blijft ervaren. De christelijke danseres Olivia Kruse noemde ballet daarom ook een spirituele ervaring: ‘Het herinnert me voortdurend aan het belang van als een kind voor God zijn en vreugdevol in het heden leven met Hem.’[3] In het samenspel van mannelijke en vrouwelijke dansers ziet ze verder een beeld voor hoe man en vrouw complementair aan elkaar kunnen zijn, en elkaar in hun kracht kunnen zetten.

Kracht en tederheid

Wat je gemakkelijk zou vergeten is dat balletdansers ook nog eens loeisterk zijn. Bekijk maar eens het beroemde ‘Rose Adagio’ uit The Sleeping Beauty, net vóór de vijfde minuut van dit filmpje.[4] De ballerina staat daar driekwart minuut op één been, terwijl ze haar andere been omhooghoudt en vier keer om haar as draait met vier mededansers. Dat is een enorme krachtsinspanning die tegelijkertijd uitgevoerd wordt met sierlijkheid. Dat helpt mij wel om na te denken over God, eerlijk gezegd. Van God zeggen we immers dat hij krachtig is: Schepper, Heer, begin en oorsprong van álles. En tegelijkertijd staat de Bijbel vol met beelden over de tederheid van God. De woordeloze taal van het ballet laat mij zien hoe kracht en tederheid in één beweging verenigd kunnen worden.

Misschien zijn het wel weer te véél woorden om die woordeloze taal te waarderen. In ieder geval leert ballet deze theoloog te kijken en te ervaren. Omdat het niet zondermeer begrepen hoeft te worden, moet ik het op een andere manier binnen laten komen. En in de verwondering en ontroering van die ervaring krijg ik meer gevoel bij grote thema’s als de waardigheid van het lichaam en de krachtige tederheid van God. Dat zijn dingen die ik niet kan uitdrukken met sierlijke bewegingen van mijn eigen lichaam. Maar zien hoe anderen dat wel doen, en daardoor geraakt worden, dat wijst mijn woorden weer de weg.  

Noten

[1] “Het verhaal van Giselle,” Nationale Opera & Ballet: https://www.operaballet.nl/scholen-families/primair-onderwijs/online-lesmateriaal/giselle-lesmateriaal/het-verhaal-van-giselle.

[2] Maia Makhateli, “’The double role is extremely challenging, because of the two totally different and opposite characters,’” Nationale Opera & Ballet (21 maart 2022): https://www.operaballet.nl/en/articles/double-role-extremely-challenging-because-two-totally-different-and-opposite-characters.

[3] Ava Lalor, “Theology of the Body of Ballet,” Radiant Magazine: https://www.radiantmagazine.com/2020/06/04/theology-of-the-body-of-ballet/.

[4] Ballet Forever, “Rose Adagio – Alina Cojocaru – Sleeping Beauty – Royal Ballet,” YouTube (8 januari 2021): https://www.youtube.com/watch?v=xWH0rMribrk.