Farizeeër als synoniem voor hypocriet?

Israëlzondag 2023 – Achtergrondartikel/preekschets

Het woord ‘Farizeeër’ wordt helaas nog veel gebruikt als een synoniem voor hypocriet. Maar de nieuwtestamentische wetenschap heeft het beeld van de Farizeeën in de publieke opinie behoorlijk bijgesteld.

Je hoort het woord ‘Farizeeër’ helaas nog veel gebruikt worden in het Nederlands en Engels als een synoniem voor hypocriet. In de kerkgeschiedenis is vaak de hele beweging van de farizeeën – ten onrechte! – zo weggezet. Een oppervlakkige lezing van de Schrift (en in het bijzonder Matteüs 23) kan deze gedachte zomaar bevestigen.

Dr. Leo Mock, universitair docent Judaïca aan de Tilburg University en bestuurslid van het OJEC, zegt terecht dat de kritiek van Jezus geen kritiek van buiten het jodendom is, maar een discussie binnen het jodendom. Een stevige stijl van discussiëren is herkenbaar in het jodendom in de eerste eeuw.

De nieuwtestamentische wetenschap heeft het beeld van de Farizeeën in de publieke opinie inmiddels behoorlijk bijgesteld. De Farizeeën zijn van oorsprong een heiligingsbeweging die het volk terug wilde brengen naar de Thora. Het was vooral een lekenbeweging; een beweging die door de tijd heen aan invloed en respect won in de samenleving. En hierdoor ook uitwassen ging vertonen, waar Jezus scherp tegen waarschuwt.

Jezus en Paulus en de Farizeeën

De apostel Paulus noemt (tegenwoordige tijd!) zichzelf een Farizeeër (Handelingen 23:6; Filippenzen 3:20) en was leerling van de toonaangevende rabbi Gamaliël I (Handelingen 22:3). Een spannende vraag is of we Jezus zelf ook kunnen rekenen tot de beweging van de Farizeeën.

Het is duidelijk dat het onderwijs van Jezus niet aansloot bij de andere bewegingen van zijn tijd. Sadduceeën loochenden de opstanding en erkenden alleen de autoriteit van de Thora. De Essenen (Qumram groep?) trokken zich terug van het geestelijk leven rond de tempel. De Zeloten riepen op tot gewapend verzet tegen Rome.

Hoorde Jezus bij de Farizeeën?

Roger Amos [1] noemt een aantal argumenten die ondersteunen dat Jezus bij de beweging van de Farizeeën hoorde:

1. De Farizeeën spraken Jezus aan op het (niet) houden van de mondelinge Thora, die kenmerkend is voor de Farizeeën (Matteüs 15:1-6; Marcus 7:1-13).
2. Ze erkenden Jezus als leraar (Matteüs 9:11).
3. De kern van het onderwijs van Jezus was dezelfde als die van de Farizeeën (behalve de visie op wie Hij is uiteraard).
4. Farizeeën gingen alleen een gesprek aan met anderen binnen de beweging.
5. Jezus’ theologische taal sluit aan bij dat van de Farizeeën (bijv. het gebruik van het woord ‘Koninkrijk’, gebruik van gelijkenissen).
6. Jezus roept in Matteüs 23:2 de mensen op zich te houden aan het onderwijs van de Farizeeën.

Er is echter een belangrijk tegenargument: Jezus’ bewering dat Hij een hogere autoriteit heeft en dat Hij één is met de Vader (Johannes 10:30) staat mijlenver van de Farizese traditie vandaan.

Verwantschap

Er zal in de eerste eeuw niet zoiets bestaan hebben als een formeel lidmaatschap. De religieuze aspecten van de kleding (o.a. tefillien en tsietsiet) zullen zichtbaar hebben gemaakt wie affiniteit had met de beweging van de Farizeeën.

De verschijning van Jezus, zijn werk als rabbi én zijn respect voor de Thora (Matteüs 5:17-20) hebben ertoe geleid dat de Farizeeën in eerste instantie Hem zagen en aanspraken als één van hen. Als blijkt dat Jezus niet de – nog in ontwikkeling zijnde – mondelinge Thora (genezingen en aren plukken op de sabbat) voor zijn rekening neemt, ontstaat de vervreemding. Als Jezus zichzelf de Messias en de Zoon van God noemt, is dat onacceptabel voor de Farizese traditie.

In Matteüs 23 waarschuwt Jezus in stevige bewoordingen voor de gebreken van de Farizeeën. Hij serveert de beweging van de Farizeeën op zichzelf niet af. Zijn kritiek richt zich op het feit dat zij niet praktiseren wat ze preken. Hij ziet een te grote tegenstelling tussen leer en leven. Jezus roept het volk op om wel in acht te nemen wat de Farizeeën zeggen.

Voetnoot

[1] Roger Amos, Hypocrites or Heroes? The Paradoxical Portrayal of the Pharisees in the New Testament, Eugene: Wipf & Stock, p. 164.