Goede theologie en de ggz

Maandag: tijd voor een Theologencolumn. Deze week opent Hanneke Schaap de week met een helder statement: goede theologie is diepe theologie. Wat betekent dat?

„Goede theologie houdt rekening met de breuken en barsten in het bestaan.”

Hanneke Schaap

Goede theologie houdt het in de ggz. En de diepte van de ervaringen van mensen met psychische problemen is onmisbaar om de diepste noties van de theologie te verstaan. Tweerichtingsverkeer dus, en alle reden om in kerk en theologie het gesprek aan te gaan met hen die worstelen met angst en wanhoop, verlatenheid en leegte.

Goede theologie houdt het in de ggz, en zonder de ervaringen van mensen met psychische problemen is het ingewikkeld om de diepste noties van de theologie te verstaan. Ik begon daar wat op te kauwen bij de opening van het academisch jaar. Op diverse plekken werden redes uitgesproken, onder meer door Stefan Paas en Arnold Huijgen. ‘Gods heil komt ons nabij in dode plaatsen. Gods vrede is ons meer nabij in onze zwakheid dan in onze kracht.’ zei Paas. Huijgen vestigde aandacht op de hel en benadrukte dat het daarbij gaat om radicale en definitieve uitsluiting en niet zozeer om eeuwige pijn.

De angst om alleen over te blijven, de angst dat werkelijk niemand zich om jou bekommert en dat je er voor niemand toe doet, gaat samen met diepe pijn en wanhoop.

Waar raakt het aan?

Wat zeggen zij nu precies? Waar gaat dit over en waar raakt het aan? Zwakheid staat in onze tijd niet echt hoog in de ranking. De nadruk valt meestal op presteren en succes, en zwakken worden snel als losers gezien. Afwijzing en uitsluiting is voor velen ook een ver-van-je-bed-show, en vanuit het perspectief van de lichaamscultuur is lichamelijke pijn heftiger. Dus kunnen deze diepe woorden raken? Hoe voorkom je dat ze tijdens een preek aan de hoorders voorbij kabbelen of dat je in een gesprek met jongeren die vooral enthousiast worden van de sportschool niet veel meer terugkrijgt dan welwillend gehum?

Ervaringen die vaak in de marge blijven, verdienen in dit verband een plek in het centrum, is mijn overtuiging. Omdat goede theologie niet anders kan dan ze erkennen, en omdat ze ons verder kunnen helpen. Twee voorbeelden.

Voor jou geen plek in de wereld

Verbondenheid en erbij horen is wezenlijk voor mensen. Als dat er niet is, en je merkt juist dat je er niet toe doet en dat anderen geen boodschap aan jou hebben, is dat enorm ingrijpend.

Het blijft schrijnend om te zien hoe mensen die worstelen met de gevolgen van vroegkinderlijke traumatisering bang zijn voor veroordeling, voor afwijzing en uitsluiting. Ervaringen van verlatenheid en disconnectie kunnen het gevoel geven dat je bestaansrecht in het geding is, dat er voor jou geen plek in de wereld is, dat je vernietigd zult worden. De angst om alleen over te blijven, de angst dat werkelijk niemand zich om jou bekommert en dat je er voor niemand toe doet, gaat samen met diepe pijn en wanhoop. Als ik dat zie en hoor en probeer om daar dichtbij te blijven, kan ik iets beter invoelen waarom ultieme uitsluiting en finale afwijzing (door God nog wel!) inderdaad de hel is.  

Dode plaatsen

‘Gods heil komt ons nabij in dode plaatsen;’ het doet me denken aan mensen met de dood in hun hoofd en in hun hart, die rondzwerven in niemandsland, die ernstig suïcidaal zijn. Neem die jongen die dagelijks vele uren denkt aan de dood, die niet meer wil en niet meer kan – maar toch elke zondag ‘gewoon’ in de kerk zit. Of de vrouw die weliswaar de was doet en voor haar kinderen zorgt, maar ondertussen stikt in wanhoop en angst en met de dood in haar hart zit. Haar beste momenten zijn die waarin ze haar rouwdienst voorbereidt, begint aan afscheidsbrieven, fantaseert over weggaan met pillen in de tas.

Goede theologie is diep, kan niet samengevat worden in een oneliner.

Nu kunnen dode plaatsen vele gezichten hebben en zijn ze niet voorbehouden aan suïcidale jongeren of volwassenen, maar bij hen is het wel het meest schrijnend, denk ik, getuige ook het feit dat het heel moeilijk is jezelf daadwerkelijk te doden. Als iemand het ‘zo loodzwaar vindt allemaal en snakt naar de dag dat haar leven ophoudt’, wat is dán Gods heil en vrede? Als het antwoord het daar niet houdt, schiet het elders ook tekort.

Open wond

Het bovenstaande is in feite een manier van zeggen dat goede theologie rekening houdt met de breuken en barsten in het bestaan, sensitief is voor stemmen uit de geleefde werkelijkheid, en weet heeft van de complexiteit van de relaties die wij op allerlei manieren hebben met onze omgeving. Goede theologie is diep, kan niet samengevat worden in een oneliner, gebruikt altijd meer woorden om helder te klinken in de weerbarstigheid van deze wereld en van mensenlevens.

Een theologie van vergeving bijvoorbeeld gaat ook over recht en recht gedaan worden. In de soteriologie en ecclesiologie, om maar een paar voorbeelden te noemen, is ruimte voor ambivalentie en spanning. Niet voor niets spreekt Huijgen over een open wond. Dat is iets om uit te houden, niet om een goedkope pleister op te plakken. Hoe je dat doet kun je misschien het beste oefenen bij mensen bij wie de pijn van open wonden ondraaglijk is of niet meer over gaat. Of in de omgang met de open wonden in je eigen bestaan.

Eén op de vier Nederlanders heeft op dit moment psychische problemen en één op de twee krijgt er ooit in het leven mee te maken, dus ver weg is het nooit – ook voor die sportschooljongere niet – en het kan net zo goed jezelf aangaan. Alle reden dus om er binnen de kerk mee te rekenen en het gesprek over te voeren.