Interstellar en de zin van het bestaan 

Interstellar (2014) is meer dan een visueel spektakel. In deze film verweeft regisseur Christopher Nolan filosofie, theologie en sciencefiction tot een diepzinnige reflectie op wat het betekent mens te zijn. In dit essay onderzoekt theoloog Fulco Timmers twee existentiële thema’s die de film ons voorhoudt — over waarheid, leugen, vrijheid en verantwoordelijkheid. 

De sciencefictionfilm Interstellar brengt de werelden van geloof en wetenschap met elkaar in gesprek — zoals columnist David Brooks van The New York Times al opmerkte bij het uitkomen van de film.

Dat heeft niet alleen te maken met oppervlakkige religieuze verwijzingen, zoals het getal van twaalf astronauten die via een wormgat naar een ander sterrenstelsel reizen in de hoop daar een nieuwe planeet voor de mensheid te vinden, omdat de aarde onbewoonbaar aan het worden is; of aan de naam Lazarus die aan die missie gegeven wordt. Interstellar gaat dieper dan symboliek. 

Sciencefictionverhalen gaan niet zozeer over de toekomst, maar houden een spiegel voor aan het heden. 

De dialogen en gebeurtenissen roepen grote levensvragen op. Dat wordt versterkt door de keuze van componist Hans Zimmer om het orgel — bij uitstek een religieus geladen instrument — een centrale rol te geven in de soundtrack. Interstellar is dus bij uitstek een film die zich leent voor theologische reflectie. Temeer omdat sciencefictionverhalen niet zozeer over de toekomst gaan, maar vooral een spiegel voorhouden aan het heden. 

Interstellar: Ethische dilemma’s en waarheidsvragen 

Graag wil ik twee ethische dilemma’s uitlichten die de film oproept. Ik ga er daarbij vanuit dat de lezer de film al heeft gezien; sowieso staan er spoilers in dit stuk. Toch is het handig om kort de setting weer te geven van het verhaal waarin deze film speelt. 

Interstellar is geen fantasierijke sciencefiction à la Star Wars, maar probeert een realistische weergave te geven van het leven op aarde ongeveer twee generaties na onze tijd. In deze nabije toekomst is de aarde langzaam onleefbaar aan het worden. Een onstuitbare gewasziekte tast één voor één de voor menselijke consumptie geschikte gewassen aan, en maakt dat ze uitsterven. De mensheid lijkt ten dode opgeschreven. Maar gelukkig verschijnt er — als een soort deus ex machina — een wormgat in ons zonnestelsel. 

Dit wormgat biedt een doorgang naar een ander sterrenstelsel, waar mogelijk voor mensen bewoonbare planeten zijn. Twaalf astronauten gaan op weg om twaalf mogelijk geschikte planeten te verkennen. De hoofdpersoon van Insterstellar, Joseph Cooper, gaat hen enkele tientallen jaren later met drie andere astronauten achterna door het wormgat. Ze bezoeken drie planeten waar hoopvolle signalen vandaan kwamen. 

Het eerste ethische dilemma: De spanning tussen leugen en waarheid

Door de hele film heen speelt de spanning tussen leugen en waarheid een belangrijke rol. Twee grote leugens worden daarbij als het ware tegenover elkaar geplaatst.  

De eerste is die van Dr. Mann, wiens naam je zou kunnen interpreteren als ‘Mens’ of ‘Adam’. Hij is de onverschrokken en inspirerende leider van de Lazarus-missie, die ook zelf op verkenning is gegaan om een nieuwe aarde te vinden. ‘Hij is de beste van ons’, klinkt het in de film. Maar Dr. Mann blijkt uiteindelijk de data van zijn planeet, die deze levensvatbaar zou doen lijken, te hebben vervalst. Zijn planeet is net zo steriel en dodelijk als de meeste planeten in het universum — dat beseft hij al op de eerste dag dat hij er arriveert. Dr. Mann kan deze realiteit niet aan. Hij wil niet in ultieme eenzaamheid sterven. Daarom stuurt hij valse data terug, in de wetenschap dat er dan een reddingsmissie naar hem toe zal komen. 

Als Cooper en zijn team hem uit zijn ‘cryo-slaap’ wekken, valt Dr. Mann hen huilend om de hals. Hier klinkt iets door van Genesis 2, 18: ‘Het is niet goed dat de mens alleen is.’

Mensen zijn fundamenteel gericht op medemenselijkheid. Dr. Mann liegt vanuit zijn diepe verlangen om weer anderen te kunnen zien. Alleen zet hij zo wel het voortbestaan van de mensheid op het spel — om zijn eigen medemenselijkheid te redden. 

De ‘nobele leugen’ van professor dr. Brand 

Precies het omgekeerde doet een ander personage uit de film: prof. dr. Brand. Hij is degene die Cooper op weg stuurt om te ontdekken of één van de drie planeten inderdaad levensvatbaar is. Brand vertelt Cooper dat deze missie ‘Plan B’ is. ‘Plan A’ houdt in dat hij een natuurkundige formule zal weten op te lossen waarmee de mensheid de zwaartekracht kan beheersen. Als dat lukt, kunnen alle mensen van de aarde worden gered.  

Wat Brand echter niet vertelt, is dat hij al decennialang weet dat hij die formule alleen kan oplossen wanneer hij de beschikking heeft over de quantumdata van binnen een zwart gat. En dat is in feite onmogelijk, want wat in een zwart gat terecht komt, komt daar nooit meer uit. Brand is ervan overtuigd dat hij Cooper deze leugen moet voorhouden — dat er een kans is dat zijn geliefden op aarde kunnen worden gered — omdat Cooper anders nooit zou vertrekken.

Een soort ‘nobele leugen’ dus, een enorm ‘leugentje om bestwil’. ‘Onvergeeflijk om zo te liegen,’ zegt dr. Mann later tegen Cooper, als deze leugen aan het licht komt: ‘Hij gaf zijn menselijkheid op om het menselijke ras te redden.‘ 

Hoe moreel verdedigbaar is een leugentje om bestwil?

Is een ‘leugentje om bestwil’ geoorloofd? Hangt dat wellicht af van het doel van de leugen? Het verschil tussen de leugen van prof. Brand en die van Dr. Mann lijkt te liggen in hun motivatie:  

• De één liegt vanuit het verlangen om de mensheid te redden 
• De ander liegt om alleen zichzelf te redden 

Maakt motivatie het verschil tussen een kwaadaardige en een mogelijk moreel verdedigbare leugen? Temeer omdat, zoals de film stelt, mensen soms alleen bereid zijn te doen wat nodig is om anderen te redden, wanneer ze níét de volledige waarheid kennen?

Het tweede ethische dilemma: Keuzevrijheid en de chaotische werkelijkheid

Het tweede dilemma dat de film oproept, betreft menselijke keuzevrijheid. Dat thema wordt in de film belicht aan de hand van de Wet van Murphy. Waar die wet meestal als iets negatiefs wordt voorgesteld – ‘Alles wat mis kan gaan, zal ook misgaan’ – haalt hoofdpersoon Cooper het morele oordeel uit deze wetmatigheid. Hij zegt:  

‘Het gaat er niet om dat alles wat mis kan gaan ook zal gebeuren, het gaat erom dat simpelweg alles wat kán gebeuren ook zal gebeuren. En dat is iets moois.’  

Waarom zou dat mooi zijn? De Wet van Murphy staat volgens Cooper voor het chaotische karakter van de werkelijkheid. Er is nooit precies te voorspellen wat er zal gebeuren. In die chaos ziet Cooper iets moois: ruimte voor verwondering en de vrijheid om te kiezen, wat weer de mogelijkheid geeft om te improviseren in nieuwe situaties. 

Is chaotische onvoorspelbaarheid goed of slecht? 

Tegelijkertijd brengt die chaos ook de nodige onaangename verrassingen met zich mee. Zo ontdekt Cooper, samen met zijn mede-astronauten Emilia en Doyle, op de eerste planeet waar ze landen, dat wat ze aanvankelijk voor bergtoppen in de verte hielden, in feite een enorme golf is. Die kost Doyle het leven en zorgt ervoor dat ze bijna op de planeet stranden.

Ook Dr. Mann wordt onaangenaam verrast. Hij had, zoals hij zelf zegt, nooit kunnen bedenken dat de planeet waar hij naartoe ging níet levensvatbaar zou zijn. Voor Cooper leidt dat weer tot de verrassing dat hij zich niet had kunnen voorstellen dat Dr. Mann de boel zo zou bedriegen. 

Is deze chaotische onvoorspelbaarheid nu goed of slecht? Het eerste deel van de film roept de vraag op wanneer een leugen nu goed of kwaad is. Het hangt misschien af van het doel waarvoor de leugen is ingezet. Wanneer zetten mensen hun vrijheid nu goed of kwaad in? Die vraag is wellicht beter te stellen als: Hoe gaan wij mensen om met de onverwachte uitkomsten van onze vrije keuzes? 

De rol van excuses aanbieden in Interstellar

De film toont meermaals hoe met name Emilia en Cooper elkaar hun excuses aanbieden wanneer ze inzien dat ze vergissingen met heftige gevolgen hebben gemaakt.

Op de planeet met de enorme golven kiest Emilia ervoor Coopers bevel om terug naar het schip te komen te negeren, in een poging de zwarte doos van de verkenningsmissie te redden. Die keuze leidt ertoe dat ze een mede bemanningslid kwijtraken, bijna stranden en 23 jaar tijd verliezen. Nogal heftig … Toch weten ze door te gaan met de missie. Misschien doordat Emilia haar vergissing erkent tegenover Cooper? 

Evengoed biedt Cooper zijn excuses aan Emilia aan, nadat ze ontdekt hebben dat Dr. Mann de boel belazerd heeft. Ook dit kost een mede-bemanningslid het leven en zorgt ervoor dat ze vele tientallen jaren verliezen terwijl ze met het beschadigde schip een rondje om het zwarte gat maken in een poging alsnog de laatste planeet te bereiken. Kunnen ze ook nu verder omdat Cooper erkent dat hij fout zat? 

Stug vasthouden aan je eigen gelijk leidt tot de ondergang 

Misschien is dat inderdaad de kern van het verhaal, wat des te duidelijker wordt in het gedrag van Dr. Mann. Dr. Mann zegt ook veelvuldig ‘sorry’, maar dan vooral tegen Cooper, nadat hij hem van een klif geduwd heeft, hem heeft beroofd van zijn zuurstoftoevoer, en hem achterlaat om te sterven. ‘Veroordeel me niet, Cooper,’ zegt hij dan, ‘Weinig mensen zijn zodanig op de proef gesteld als ik.’  

Dr. Mann is niet bereid zich bloot te stellen aan het oordeel van zijn medemens – wat ergens ironisch is, aangezien juist het gemis van medemenselijkheid hem tot zijn wanhoopsdaad heeft gedreven. Hij ziet zichzelf als boven dergelijke oordelen verheven, omdat hij op de proef gesteld is als niemand anders. Hij houdt stug vast aan zijn eigen gelijk, wat uiteindelijk leidt tot zijn eigen ondergang, waarmee hij ook nog de laatste hoop van de mensheid op het spel zet. Een thema waarin Genesis 3 meeklinkt.

Interstellar: een film die uitnodigt tot theologische reflectie 

Is keuzevrijheid iets moois, ondanks dat we de gevolgen van onze keuzes nooit volledig kunnen overzien? 

Interstellar is een film die uitnodigt tot diepgaande theologische reflectie. Ligt in de chaos en onvoorspelbaarheid inderdaad de wortel van onze menselijke vrijheid? En ligt daarin juist ook de wortel van goed en kwaad – iets dat alleen bij mensen hoort, en dat je niet aan de natuur of de rest van de wereld kunt verbinden?

Is keuzevrijheid iets moois, zoals Cooper stelt, ondanks het feit dat we de gevolgen van onze keuzes nooit volledig kunnen overzien? En ontstaat het echte kwaad in het stug volhouden van een keuze, het vasthouden aan je eigen gelijk, terwijl je alle vorm van tegenspraak negeert?