Johannes in disco

Jaren geleden zag ik in een Parijse etalage ‘Johannes in disco’: een schaal met een hoofd erop. Ik liep er langs. Ging terug. En liep er weer vandaan. Met spijt tot op de dag van vandaag als gevolg. Ik was verzamelaar van heiligenbeelden, en dit object zou een prachtige aanvulling zijn geweest.

De rooms-katholieke kerk heeft een levendige traditie in de verbeelding van geloofsgoed. Heilig-Hartbeelden, Maria-devotionalia, Christoffel-medailles. Alles om de goedgelovige ziel te helpen bij het praktiseren van het innerlijk leven.

Sinds het Rijke Roomsche Leven ter ziele is, zijn veel van deze hulpmiddelen uit de gratie geraakt, en vinden ze een relatieve rustplaats in tweedehandswinkels, op vlooienmarkten, in kroegen (ook daar ja). En in musea. O tempora o mores.

In De schatkamer van de Sint Servaas Basiliek in Maastricht is een mooi exemplaar te vinden. Lange haren en een snorbaard met zwierige krullen. De ogen geloken. Het hoofd ligt half op één oor, het andere oor is goed te zien. Het bord waarop het hoofd ligt is van hout en bevat aan de bovenkant een tekst in Gotische letters. De stijl is typerend voor het Maasgebied, waar in de Maastrichtse beeldsnij Jan van Steffeswert en zijn navolgers actief waren eind vijftiende, begin zestiende eeuw. De Johannesschotel werd in Maastricht meegedragen in processies en op de herdenking van de sterfdag van Johannes (29 augustus) getoond aan het gelovige volk. O tempora o mores.

Johannes de Doper is onthoofd op verzoek van Salomé, nou ja, eigenlijk op verzoek van haar moeder, toen ze zo mooi had gedanst dat haar stiefvader Herodes haar vroeg wat ze wilde hebben. Haar wens bleek het hoofd van Johannes de Doper te zijn, dat ze vervolgens op een presenteerblaadje aangereikt kreeg (Mc 6:22-27). In Zoetermeer heeft Salomé een eigen straat gekregen, wel in de theaterbuurt. Het onderschrift op het straatnaambordje zegt ‘Personage in een toneelstuk van Oscar Wilde’. O tempora o mores.

Hoe langer ik erover nadenk, hoe meer het me bevreemdt dat deze uitbeelding van een slachtpartij voorwerp van devotie kon worden. In alle gedetailleerdheid is het toch een wat onsmakelijk beeld. Johannes wordt gezien, en zag zichzelf ook, als voorloper van Jezus (‘… na mij komt iemand die machtiger is dan ik; ik ben het zelfs niet waard om zijn sandalen voor hem te dragen.’ Matteüs 3:11). Vanuit die gedachte is het wat minder vreemd dat een afgehakt hoofd in rooms-katholieke kringen werd ingezet voor vrome overpeinzingen. Het beeld van een dode gekruisigde is in feite gruwelijker dan het beeld van een afgehakt hoofd, en dat staat centraal in miljoenen kerken, is in miljarden woonhuizen te vinden en wordt door ontelbaren gedragen als halssieraad.

Inmiddels is mijn verzameling grotendeels opgeruimd. Maar spijt van het laten liggen van die ‘Johannes in disco’ heb ik nog steeds.

Met dank aan drs. P.J.H.M. Coenen-van Kerkhoff, conservator van de Sint Servaas Basiliek, voor informatie over het object in de schatkamer en het fotomateriaal.