Kees van Ekris – De magie van het geloof

In tijden van achterdocht en ontgoocheling groeit ons verlangen naar bezieling. Als Theoloog des Vaderlands pelgrimeerde Kees van Ekris door onze cultuur en ontdekte de kracht van het mythische op allerlei plekken: in de politiek, de sport, de techniek, het theater, het laboratorium, op de Zuidas en in de Bijlmer. In dit boek verweeft hij zijn ontmoetingen met bekende en onbekende tijdgenoten tot een theologie die op zinvolle wijze over geloof spreekt, soms met een mythische gloed. Hieronder lees je een fragment uit het hoofdstuk in De magie van het geloof waarin Kees in gesprek is met Rina Joosten, CEO Pera:

Er zit veel mythologie in technologie. Er is ook een bepaalde macht gaande in de technologische ontwikkeling die niemand overziet. Ik herkende dezelfde huiver voor die onbenoembare macht in mijn gesprekken met Mirjam Bikker, vanuit de politieke werkelijkheid, en met Janine Vos, over de macht van mondiale kapitaalstromen en invloedssferen. Dat zijn bovenpersoonlijke machten die je soms even proeft, en waar je voor huivert. Je probeert die macht te onderkennen, te temmen, te disciplineren, te gebruiken, creatief in te zetten, maar er zit ook een factor in die huiveringwekkend is.

Rina Joosten erkent dat. ‘We zijn nog lang niet bij de dystopie,’ zei ze, toen ik erover begon. ‘We hebben ooit machines uitgevonden die onze menskracht overstijgen, en nu vinden we machines uit die onze breinvermogens overstijgen. Wat gaat dat betekenen voor allerlei soorten mensen? In wat voor land willen wij wonen? Daar moeten we over nadenken, en dan doen we veel te weinig.’

Technologie als profetisch instrument

Het palet aan voorbeelden waarin AI en technologie een rol spelen is zeer divers. Je kunt daar niet reducerend en simplificerend over oordelen. Er zit magie en kritische kracht in de mogelijkheden die technologie geeft. In de HBO-documentaire Navalny zie je hoe het journalistencollectief van Bellingcat alle mogelijke vormen van AI en technologie inzet om te achterhalen wie de Russische dissident heeft vergiftigd, wanneer en hoe. Er is zoveel boven tafel te krijgen door innovatieve technologie. Bijvoorbeeld over de MH17-ramp, of over de Syrische burgeroorlog. Ook dat heeft iets profetisch, iets onthullends.

Er zit magie en kritische kracht in de mogelijkheden die technologie geeft

Toen Eliot Higgins, de pionier in Open Source Intelligence en oprichter van Bellingcat, te gast was bij College Tour van Twan Huys, dronk hij niet uit het glas water dat er stond. De zaal was beveiligd. Want hij was zich ervan bewust dat hij – net als Navalny – zou kunnen worden vergiftigd. Of denk aan de experimenten met AI, big data en analyses van hersenscans, als het gaat om het gebruik van bepaalde antidepressiva. Dat kan voor een patiënt jaren van uitproberen van verschillende medicijnen en veel teleurstellingen voorkomen.

Gevaren

Het is een kluwen van nieuwe mogelijkheden, maar ook nieuwe gevaren. Het huiveringwekkende en dystopische moeten we blijven benoemen. De risico’s van voice-cloning, van deepfake, het kopiëren van menselijke stemmen in teksten die niet van henzelf zijn. Of van programma’s/tools die een avatar kunnen creëren van een overleden geliefde met wie je alsnog zou kunnen communiceren. Grenzen tussen realiteit en fictie kunnen vervagen. Chatboxen kunnen kwetsbare mensen verder vereenzamen en verdriet verergeren. In de documentaire Eternal You kun je het zien. Denk ook aan de invloed van big-techbedrijven op digitale onderwijsplatforms op middelbare scholen. AI-doomers hebben hun punt.

Grenzen tussen realiteit en fictie kunnen vervagen

De kracht van kunde

Maar Rina Joosten leerde mij ook de kracht van kunde, van levenslust en creativiteit. En van de nuchterheid. Er zijn zoveel capabele stemmen die kunnen ontmythologiseren. ‘ChatGPT is slechts een fabriek vol computers,’ zegt een hoogleraar nuchter. ‘Omdat we dat niet zien, denken we dat het een creatieve stem is, dat het intelligentie is of zelfs een bewustzijn zou hebben, maar dat is fictie.’ Wij mensen zijn eenvoudig voor de gek te houden, dixit Daniel Kahneman. Juist de kritische stem is dus nodig, en de kundige stem.

Het gevaar ligt niet in de toekomst, het gebeurt nu al

Het gaat mis als die kundige stem niet wordt gehoord. ‘Onze politici en beleidsmakers snappen niets van technologie en al helemaal niet van AI,’ schreef de publicist Ilyaz Nasrullah. ‘Daarom zijn ze zo makkelijk te verleiden door verkooppraatjes van technologiemakers. Een groot deel van het toeslagenschandaal is hierop terug te voeren. Politici en ambtenaren dachten met algoritmes een goedkope en efficiënte manier te hebben om aanvragen te controleren. Dat algoritmes ongeschikt zijn om fraude mee te kunnen signaleren kwam niet in ze op. De gevolgen van deze onkunde zijn huiveringwekkend. Het gevaar ligt niet in de toekomst, het gebeurt nu al.’

Het autoparasitaire pad

Exact dat is misschien wel het risico. Niet alleen wat AI en technologie zou kunnen doen en zou kunnen worden, maar wie wij mensen worden door die technologie en hoe we dat inzetten. ‘Mijn angst,’ schrijft Jos de Mul, ‘is niet zozeer dat de mens door superieure intelligentie zal worden overvleugeld, maar dat we ons steeds meer gaan aanpassen, en onszelf afhankelijk maken van inferieure kunstmatige intelligentie, en dáármee een autoparasitair pad inslaan.’ Wij maken iets in onszelf stuk doordat wij doen alsof technologie iets hogers is dan wat wij mensen zijn. Dat is het ‘autoparasitaire pad’: als je technologie boven mens stelt, dan haal je een parasitaire kracht naar binnen die juist de menselijkheid vermindert, kan vernielen.

Wij maken iets in onszelf stuk doordat wij doen alsof technologie iets hogers is dan wat wij mensen zijn

Misschien is dat de vraag, of wijzelf nog mens blijven en wat dat betekent: mens-zijn. En welke bronnen je hebt om na te denken over mens-zijn. Dat zijn voluit theologische en filosofische vragen, die een grote rol spelen in hoe denken over en omgaan met technologie.

Nick Cave over de creatieve dans

Voor de liefhebber een citaat van Nick Cave over the creative dance, over hoe je het Heilige Lied en de menselijkheid kunt liefhebben en bewaken. Hoe je ChatGPT voor allerlei goede dingen kunt gebruiken, maar hoe het ook iets niet kan vervangen en wel kan stukmaken, waar je je tegen moet verzetten. Hoe je luidkeels, met theologische argumenten en met menselijke passie, aandacht moet opeisen voor schoonheid, lijden, creativiteit en de schepping, voor de ware menselijkheid:

‘As humans,’ schrijft hij, ‘we so often feel helpless in our own smallness, yet still we find the resilience to do and to make beautiful things, and this is where the meaning of life resides. Nature reminds us of this constantly. The world is often cast as a purely malignant place, but still the joy of creation exerts itself, and as the sun rises upon the struggle of the day, the Great Crested Grebe dances upon the water. It is our striving that becomes the very essence of meaning. This impulse – the creative dance – that is now being so cynically undermined, must be defended at all costs, and just as we would fight any existential evil, we should fight it tooth and nail, for we are fighting for the very soul of the world.’

Vertaald (door Frank Mulder, in de mailing Karavaan der Zotten): Als mens voelen we ons vaak hulpeloos in onze kleinheid, maar toch vinden we de veerkracht om te handelen en mooie dingen te maken, en dat is waar de zin van het leven zich bevindt. De natuur herinnert ons daar constant aan. De wereld wordt vaak neergezet als een puur kwaadwillende plaats, maar de vreugde van de schepping drukt zichzelf nog steeds uit, en wanneer de zon opkomt over de strijd van de dag, dan danst de fuut op het water. Het is juist ons streven dat de essentie vormt van zingeving. Deze impuls – de creatieve dans – die nu zo cynisch wordt ondermijnd, moeten we tot elke prijs verdedigen. We moeten er met hand en tand tegen vechten zoals we zouden doen tegen ieder ander existentieel kwaad, want ten diepste vechten we voor de ziel van de wereld.