Ken je mij?

Eenzaamheid is een ingewikkeld, maar ook vaak ‘stil’ probleem. Er kunnen verschillende oorzaken zijn en vaak is eenzaamheid deel van een bredere problematiek. Is er iets te zeggen over – en te doen aan – een mogelijke oplossing? Dit artikel is een bewerking van de inleiding die Anja Machielse hield op de Landelijke Pastorale Dag op 6 april jl. in Woerden.

‘Ik denk wel eens als ik ga slapen… ik wou dat ik maar niet meer wakker werd… Dan zie ik het helemaal niet meer zitten.’

Mevrouw de Jong is 70 jaar en woont in een benedenwoning in Rotterdam. Voor haar huis is een kleine tuin waar ze dagelijks in te vinden is. Ze verzorgt de plantjes en verwijdert het onkruid. De tuin is haar lust en haar leven. Als ik haar vraag waarom haar tuin zo belangrijk voor haar is, zegt ze zonder verzinnen: ‘vanwege de aanspraak van mensen uit de buurt’. Als mevrouw de Jong in haar tuintje aan het werk is, is er altijd wel iemand die even een praatje maakt. Over het weer, over de buurt, of over de planten in het tuintje. Dat helpt haar om de dagen door te komen.

Betekenisvolle relaties zijn belangrijke hulpbronnen voor het dagelijkse leven

Mevrouw de Jong heeft geen familie meer. Ze is nooit getrouwd en vindt het jammer dat ze geen kinderen heeft gekregen. Na het overlijden van haar moeder heeft ze jarenlang voor haar vader gezorgd. Dat gaf haar veel voldoening. Na zijn overlijden is ze alleen achtergebleven. Ze voelt zich vaak eenzaam.

Betekenisvolle sociale relaties

Mensen zijn sociale wezens die positieve, betekenisvolle relaties met anderen nodig hebben om goed te kunnen functioneren en zich prettig te voelen. Dat kunnen relaties met een partner, een gezin, familie of vrienden zijn, maar ook andere relaties, zoals contacten op het werk of in de buurt.

Betekenisvolle relaties zijn van belang voor onze identiteit en ons zelfrespect. Het gevoel dat anderen ons waarderen om de persoon die we zijn, draagt bij aan ons zelfvertrouwen en aan ons gevoel van eigenwaarde. De erkenning en waardering die anderen laten blijken, heeft positieve invloed op ons zelfbeeld. Relaties met dierbaren zorgen ook voor hechting: een gevoel van veiligheid, nabijheid en comfort. Ze bieden mogelijkheden om gekoesterd en verzorgd te worden.

Sociale relaties voorzien ook in de menselijke behoefte ergens bij te horen. We hebben het nodig om deel uit te maken van een groep met gelijkgestemde personen met wie we betrokkenheid, vertrouwelijkheid en vriendschap ervaren. Dat kan ons gezin of onze familie zijn, maar het kunnen ook bredere sociale verbanden zijn waarin we mensen met dezelfde interesses ontmoeten, zoals een vriendengroep, een sportclub of een kerk.

Ouderen krijgen vaker te maken met ingrijpende gebeurtenissen en verlieservaringen

Tot slot zijn sociale relaties belangrijk vanwege de sociale steun die ervan uitgaat. Die steun kan verschillende vormen hebben. Het kan gaan om praktische steun: concrete hulp bij het oplossen van problemen, bijvoorbeeld bij karweitjes, in het huishouden, het doen van boodschappen, financiële steun of advies en informatie. Een andere vorm van steun is de zogenaamde gezelschapssteun: het gezamenlijk ondernemen van activiteiten, zoals winkelen, een bioscoop bezoeken, samen sporten of bij elkaar op visite gaan. Gezelschap van anderen biedt afleiding en gezelligheid en draagt bij aan ons gevoel van welbevinden. Een laatste vorm van sociale steun is emotionele of affectieve steun; steun die nodig is als we te maken krijgen met problemen of tegenslagen. Als we voelen dat anderen om ons geven, en dat er voldoende onderling vertrouwen is om over persoonlijke problemen te praten, kunnen we beter met moeilijke situaties omgaan.

Betekenisvolle relaties zijn dus belangrijke hulpbronnen voor het dagelijkse leven. Ze geven ons het gevoel dat we ergens bij horen en van betekenis zijn voor anderen. Ze bieden ook bescherming omdat we kunnen vertrouwen op hulp en steun. Door onderlinge zorg, veiligheid en vertrouwdheid kunnen we moeilijke situaties beter aan. Mensen die niet over een netwerk met betekenisvolle en ondersteunende relaties beschikken, hebben meer moeite om zich staande te houden en voelen zich vaak eenzaam.

Eenzaamheid

Eenzaamheid is het onplezierige gevoel dat ontstaat wanneer de sociale relaties die we hebben niet aan onze behoeften voldoen. Zo kan het gemis van een hechte relatie, bijvoorbeeld met een partner, een broer of zus, of een goede vriend, tot emotionele eenzaamheid leiden. Eenzaamheid kan ook ontstaan als een breder netwerk van vrienden en kennissen ontbreekt; we spreken dan van sociale eenzaamheid. Tot slot kan eenzaamheid ontstaan als iemand geen aansluiting kan vinden bij anderen, of het gevoel heeft niet te ‘passen’ in de samenleving. Deze existentiële eenzaamheid kan zich ook voordoen bij ingrijpende levensgebeurtenissen die gepaard gaan met levensvragen en vragen over zingeving.

Langdurige eenzaamheid kan een neerwaartse spiraal in gang zetten

Eenzaamheid is niet hetzelfde als ‘alleen zijn’. Er zijn mensen met weinig contacten die geen last hebben van eenzaamheidsgevoelens, omdat de aanwezige relaties in hun behoeften voorzien. Andersom is een groot netwerk geen garantie tegen eenzaamheid. Mensen kunnen veel contacten met familie en vrienden hebben, maar zich desondanks eenzaam voelen. Dat is bijvoorbeeld het geval na het overlijden van de partner; het verlies daarvan is niet te compenseren door anderen. Eenzaamheid heeft dus niet zozeer te maken met het aantal contacten dat iemand heeft, maar vooral met de kwaliteit van die contacten en met iemands sociale behoeften.

Risicofactoren

Meer dan een derde van de Nederlanders van 18 jaar en ouder kampt met gevoelens van eenzaamheid. De oorzaken zijn heel divers. Wel zijn er enkele risicofactoren aan te wijzen die de kans op eenzaamheid vergroten, namelijk: leeftijd, gezondheid en sociaaleconomische factoren. Hoewel eenzaamheid onder alle leeftijden voorkomt, stijgt de kans om eenzaam te worden bij het ouder worden. Ouderen krijgen vaker te maken met ingrijpende gebeurtenissen, zoals pensionering, het overlijden van de partner, gezondheidsproblemen of een afnemende mobiliteit. Problemen met de gezondheid – zowel fysiek als psychisch – vergroten de kans op eenzaamheid, omdat ze het lastiger maken om sociaal actief te zijn en een netwerk te onderhouden. Datzelfde geldt voor problemen op het gebied van financiën of schulden. Mensen met weinig financiële middelen hebben minder mogelijkheden om deel te nemen aan sociale activiteiten. Groepen met een verhoogd risico op eenzaamheid zijn: 75-plussers, mensen met een verstandelijke beperking, mensen met chronische gezondheidsproblemen, mensen die gescheiden zijn, mensen die weduwe of weduwnaar zijn, mensen die moeite hebben om rond te komen, en niet-Westerse allochtonen.

Gevolgen van eenzaamheid

Eenzaamheid is een verschijnsel dat bij het leven hoort. We kennen allemaal het gevoel; bijvoorbeeld na een ingrijpende gebeurtenis, zoals een verhuizing, het verbreken van een relatie of het verlies van een dierbare. In de meeste gevallen is de eenzaamheid tijdelijk. We ontmoeten nieuwe mensen met wie we betekenisvolle relaties opbouwen of raken gewend aan de nieuwe situatie. Als dat niet het geval is, wordt eenzaamheid structureel en vormen de eenzaamheidsgevoelens een belemmering voor het dagelijkse functioneren.

Langdurige eenzaamheid heeft ernstige gevolgen voor iemands gezondheid en kwaliteit van leven. Het leidt tot gevoelens van somberheid en depressie en tot lichamelijke klachten, zoals slapeloosheid en hoofdpijn. Recente onderzoeken tonen aan dat langdurige eenzaamheid net zo schadelijk is voor de gezondheid als roken of overgewicht en zelfs tot vroegtijdige sterfte kan leiden. Langdurige eenzaamheid kan ook een neerwaartse spiraal in gang zetten, waarbij de problemen zich geleidelijk opstapelen: eenzaamheid gaat dan bijvoorbeeld gepaard met lichamelijke en psychische problemen, financiële problemen of problemen met dagbesteding en zelfzorg. Bovendien trekken mensen die eenzaam zijn zich vaak terug uit het sociale leven, waardoor de situatie nog slechter wordt.

De aanpak

Het tegengaan van eenzaamheid is geen gemakkelijke opgave. Ten eerste is eenzaamheid relatief onzichtbaar. Het is een ‘stille’ problematiek waar mensen niet snel hulp voor vragen. Ze schamen zich voor hun situatie of weten niet dat ze hulp kunnen krijgen bij deze problematiek. Anderen willen wel hulp vragen, maar weten niet waar ze terecht kunnen.

… een relatie met wederzijds vertrouwen en empathie: gezien en gekend worden

Bovendien is eenzaamheid niet altijd op te lossen. Zo is het verlies van een dierbare persoon niet te compenseren. Activiteiten en sociale contacten kunnen wel voor afleiding zorgen, maar ze nemen het diep gevoelde gemis niet weg. Emotionele steun is dan belangrijker om het verlies te verwerken en zich aan te passen aan de nieuwe situatie. Gesprekken gaan vaak niet over eenzaamheid, maar over levensvragen en zingeving die samenhangen met het verlies of gemis.

Levensvragen en zingeving

Ingrijpende verlieservaringen leiden niet alleen tot eenzaamheid, maar roepen ook vragen op over de zin van het leven. Ondersteuning van mensen die eenzaam zijn, vraagt daarom aandacht voor de specifieke omstandigheden waarin iemand verkeert, voor de wensen en behoeften van die persoon en voor de mogelijkheden die hij of zij voor zichzelf ziet en aandurft. Dat vereist een relatie met wederzijds vertrouwen en empathie. Belangrijk is dat mensen zich gezien en gekend weten. Dat er iemand is die nabij is en geduld heeft. Iemand die de hulp af kan stemmen op het tempo, de ambities en de mogelijkheden van de ander. Die niet alles wil oplossen, maar de ander een gevoel van volwaardigheid geeft.

De rol van de kerken

Oprechte aandacht kan voorkomen dat mensen die eenzaam zijn zich steeds verder terugtrekken en uiteindelijk uit het zicht verdwijnen. De kerk kan daarin een belangrijke rol spelen. De kerk kan een vrijplaats zijn waar eenzame mensen zich gekend mogen weten, een plek die liefde en veiligheid biedt, ook als er geen directe oplossing is. Bovendien kunnen de kerken samenwerken met welzijns- en gezondheidsorganisaties die naar elkaar kunnen verwijzen en elkaar kunnen helpen.

Slot

Aandacht voor de persoon en voor de situatie waarin iemand verkeert, kan een negatieve spiraal van vereenzaming doorbreken. Zo legt mevrouw de Jong (van het begincitaat) uit wat de vrijwilliger die haar inmiddels een aantal maanden bezoekt voor haar betekent:

‘Hij is er gewoon voor me. Hij is er. Als hij de deur uitloopt, is hij mij niet vergeten. En dat is belangrijk. Hij is echt een deel van mijn leven geworden.’