Koor op Lesbos biedt hoop

We blikken terug op drie jaar de Theologencolumn. Deze week reageert Hanna Rijken op Erik Borgmans ‘Lijden en ongeluk‘.

„Hoop is geen vlucht uit de werkelijkheid, maar een kracht die in staat stelt te leven.”

Hanna Rijken

In zijn column ‘Lijden en ongeluk’ vestigde Erik Borgman destijds de aandacht op een 26-jarige Afghaanse vrouw die verbleef in het kamp voor asielzoekers op het Griekse eiland Lesbos. Ze had zichzelf in brand gestoken. Hiermee gaf ze een boodschap af van haar uitzichtloze ongeluk. Borgman reflecteerde vervolgens op de begrippen ongeluk (malheur) en lijden (la souffrance) aan de hand van het werk van de Frans-Joodse mystica Simone Weil en bracht deze in verband met het lijden en sterven van Jezus Christus. De prangende vraag die Borgman stelde is: ‘Horen wij die boodschap?’

Afgelopen zomer was ik in Oxford voor een conferentie over kerkmuziek. In één van de onderzoekspresentaties stond ook de uitzichtloze situatie op Lesbos centraal. Te midden van alle ellende ontstond een nieuw initiatief dat licht gaf in de duisternis: een Congolese asielzoekende musicus richtte in 2017 een koor van vluchtelingen op. Het koor werd een toevluchtsoord voor vluchtelingen die op zoek waren naar gemeenschap en spiritualiteit. Wat is de betekenis van koorzang voor ontheemde mensen in een uitzichtloze situatie? Kan muziek hoop bieden? In deze column ga ik dieper in op het recente onderzoek van Eirini Papanikolaou, Jennifer Sherrill en Antonis Ververis.

Er waren in de kerk op Lesbos geen trommels en er werd niet gedanst.

Onderzoek naar een bijzonder koor

De komst van vele vluchtelingen uit verschillende landen naar Lesbos sinds 2015, leidde tot een bloei van de kleine lokale katholieke gemeenschap in de hoofdstad Mytilene. Veel asielzoekers bezochten de vieringen. Uit de bezoekers werd een koor gevormd, dat voornamelijk uit Congolese vluchtelingen bestond. In 2019 kreeg de dirigent asiel en kon hij het eiland verlaten. Hij werd tijdelijk opgevolgd door Jennifer Sherrill, de onderzoeker die afgelopen zomer over het koor presenteerde, en in september 2019 nam Eirini Papanikolaou de leiding van het koor over.

De situatie op het eiland is voor veel asielzoekers uitzichtloos. Ze weten niet hoe lang ze op Lesbos moeten blijven wachten en ze weten ook niet of ze de status van vluchteling zullen krijgen. Het zingen helpt hen om te kunnen omgaan met de trauma’s van het verleden en de stressvolle situatie waarin ze zich op dat moment bevinden. De uitkomsten van het onderzoek laten zien dat zingen in een koor hoop kan bieden.

Wat doet koorzang voor een vluchteling?

De muziek in de katholieke liturgie op Lesbos verschilt enorm met de muziek in de kerken in de landen waar de vluchtelingen vandaan kwamen. Er waren in de katholieke kerk van Mytilene geen trommels en er werd niet gedanst. Eén van de geïnterviewden in het onderzoek legde uit dat de vieringen compleet anders ingericht zijn. Hij was gewend dat een dienst wel drie uur duurt en dat er veel beweging was en tromgeroffel. In de vieringen in Mytilene werd verwacht dat de zangers een uur stilzaten. Er klonk klassieke kerkmuziek en er werden traditionele liederen gezongen. De taal was Grieks.

Koorzang bleek een therapeutische werking te hebben in de stressvolle situatie.

De onderzoekers vroegen zich af of dit enorme muzikale contrast wel tot een gevoel van gemeenschap kon leiden. Maar de geïnterviewden gaven aan dat ze zich, ondanks de muzikale verschillen, toch verbonden voelden in de gemeenschap en zingend tot God konden bidden. Het zingen in de Griekse taal bleek een uitdaging, maar stimuleerde ook om een nieuwe taal te leren. Het merendeel van de zangers gaf aan dat zingen voor God het hoogste doel was.

Ook vertelde een van de zangers dat het zingen zin gaf aan het saaie bestaan. ‘We slapen, staan op, eten, wachten op documenten en gaan weer slapen. Maar nu gaan we zingen en een nieuwe taal leren, en elkaar ontmoeten en God aanbidden.’ Koorzang en spiritualiteit bleken daarnaast een therapeutische werking te hebben in de stressvolle situatie.

Geen streep door het lijden

Deze verhalen roepen allicht de vraag op of het niet te gemakkelijk klinkt. Voor de 26-jarige Afghaanse vluchteling was er immers geen hoop meer. Deze column is niet bedoeld om het lijden en ongeluk te relativeren, maar eerder om het belang van voortdurende aandacht voor de schrijnende situatie te onderstrepen. Niet alleen op Lesbos, maar wereldwijd waar oorlog en ellende heersen.

Het raakte me dat in alle ellende zingen in een koor hoop en moed kan schenken. Desmond Tutu’s woorden komen bij me op: ‘Hope is being able to see that there is light despite all of the darkness.’ (‘Hoop is kunnen zien dat er ondanks de duisternis, licht is.’) Ik moet ook denken aan de Paasnacht, als in een donkere kerk het licht van Christus wordt binnengedragen. ‘Wachters op de morgen, hoe ver is de nacht? Ontwaak en sta op, uw licht is opgegaan.’ (Liedboek 594)

Om de hoop levend te houden, is het belangrijk dat deze gevoed wordt.

In zijn boek Theology, Music and Time legt Jeremy Begbie uit dat muziek betekenisvol wordt door het samenspel van temporele processen in de muziek en de temporele processen die het leven in de wereld vormgeven. In de muziek ervaren zangers richting en de vervulling van de tijd. En zo biedt muziek uitzicht op de toekomende tijd.

Hoop is geen vlucht uit de harde werkelijkheid, maar een kracht die in staat stelt het leven te leiden. Om de hoop levend te houden, is het belangrijk dat deze gevoed wordt. In de harmonie van het koor op Lesbos vinden deze mensen niet alleen troost, maar ook een reden om, ondanks de duisternis om hen heen, te blijven geloven in het licht.