Mariann Budde: was haar ‘final plea’ passend?

Toen bisschop Mariann Budde president Trump persoonlijk aansprak in haar inauguratiepreek, werd ze na afloop geprezen en verguisd. Haar oproep tot genade bleek de verdeeldheid onder Amerikanen bloot te leggen. Emeritus-predikant Rein Bos bestudeerde de preek en eredienst en bemerkte een innerlijke verschuiving bij hemzelf. Waar hij eerst volmondig achter Buddes slotpleidooi stond, bekropen hem toch twijfels over de wijze en de plek waarop ze zich had uitgedrukt. Lees hieronder zijn analyse.

Bisschop Mariann Budde haalt diep adem als haar preek twaalf minuten onderweg is. Het is alsof ze zich een paar seconden afvraagt: “Zal ik afronden of toch nog wat zeggen?”. Ze kiest voor het laatste. “Let me make one final plea, Mr. President”. En dan volgen een paar zinnen die vrijwel meteen viral gaan. “In naam van onze God vraag ik u om genade te hebben met de mensen in ons land die nu bang zijn. Er zijn homoseksuele, lesbische en transgender kinderen () van wie sommigen vrezen voor hun leven”.

Haar pleidooi riep zoals te verwachten zeer uiteenlopende reacties op, zowel in traditionele als op sociale media. En zoals ook te verwachten, liepen de verschillen langs de sterk gepolariseerde breuklijnen in de Amerikaanse samenleving.

Een ander geluid

Uit Republikeinse hoek kwam de te verwachten heftige kritiek, uiteraard met Donald Trump voorop. Critici van de net beëdigde president loofden Buddes woorden en moed juist. Veel progressieve Amerikanen, niet noodzakelijkerwijs gelovig, prezen haar optreden. Voor hen boden haar woorden licht in donkere dagen. “Ik ben atheïst, maar toen u sprak heb ik de aanwezigheid van een God gevoeld”, schrijft een fan op haar snelgroeiende Instagramaccount. De teneur van het instemmende commentaar was dat Budde in elk geval een ander geluid zette tegenover de harde toon van de inaugurele rede van de dag ervoor.

In eerste instantie kon ik mij vinden in de reacties van de laatste groep. Toch werd na een paar dagen, door gesprekken met vrienden, familie en collega’s, de onderzoeker in mij wakker, want wat gebeurde er eigenlijk homiletisch en liturgisch in de dienst?

Wat gebeurde er eigenlijk homiletisch en liturgisch in de dienst?

De Evangelielezing

Om die vraag te beantwoorden, bekeek ik het geheel van de preek waar de ‘plea’ het slot van was.

Bisschop Budde preekt naar aanleiding van een gedeelte uit de Bergrede, Mattheus 7:24-29, de gelijkenis van het bouwen van een huis op zand of op een rots. In haar preek zegt Budde dat Jezus ons in de Bergrede oproept om lief te hebben, niet alleen onze naasten of buren maar ook onze vijanden, en te bidden voor wie ons vervolgen. De voorgangster erkent dat Jezus daarmee de lat hoog legt en dat daarom gebed om hulp noodzakelijk is. Maar onze gebeden zullen zonder gevolgen blijven “als we handelen op manieren die de verdeeldheid onder ons verder vergroten. Onze Heilige Geschriften zijn er duidelijk over: God is nooit onder de indruk van gebeden wanneer deze niet gepaard gaan met daden”.

Oproep tot eenheid

De kern van haar preek is te zien als een oproep tot eenheid in een sterk verdeeld en gepolariseerde natie. Het is dan ook terecht om te bidden voor Gods hulp bij het zoeken en bewerken van die eenheid, “maar alleen als we zelf bereid zijn om zorg te dragen voor de fundamenten waarop de eenheid berust, zoals Jezus deed toen hij het bouwen van een huis op de rots plaatste tegenover het bouwen van een huis op zand”. 

Budde noemt vervolgens drie fundamenten voor die eenheid. De eerste is het eerbiedigen van de intrinsieke waardigheid van ieder mens. De tweede is eerlijkheid, zowel in privégesprekken als in het openbare debat. En als derde noemt Budde de nederigheid die we allemaal nodig hebben, omdat we feilbare mensen zijn.

Nu is het relatief makkelijk om voor eenheid te bidden bij plechtige gelegenheden. Het is veel moelijker om eenheid te realiseren wanneer we te maken hebben met echte verschillen in ons privéleven en in de publieke sfeer. Zonder eenheid bouwen we in de praktijk het huis van onze natie op zand. Maar op de solide fundamenten van waardigheid, eerlijkheid en nederigheid kunnen we ons steentje bijdragen, aldus Budde, om die idealen in haar land Amerika te verwezenlijken.

Hoe mijn twijfel groeide

Toen ik het geheel van de eredienst bestudeerde, begonnen langzaamaan twijfels te ontstaan bij mijn initiële positieve waardering van de oproep. Zo komt de ‘final plea’ aan het slot van de preek eigenlijk behoorlijk uit de lucht vallen, zonder enig verband met of verwijzing naar de lezingen uit de Heilige Geschrifen en de rest van de dienst. Mijn twijfels werden versterkt toen ik kennisnam van een later gehouden interview waarin Budde zei dat deze ‘plea’ de dag ervoor bij haar opkwam na het zien en horen van de inauguratie van president Trump. Dat versterkt het idee dat het een heel persoonlijk getoonzette ‘plea’ was die niet is gedeeld met andere verantwoordelijken voor deze gebedsdienst. Ik kom daar later op terug.

Toen ik het geheel van de preek bestudeerde, begonnen langzaamaan twijfels te ontstaan bij mijn initiële positieve waardering van de oproep

National Cathedral

De preek van Budde was onderdeel van ‘A Service of Prayer for the Nation’. Sinds 1933 is er daags na de inauguratie van een nieuwe president en het aantreden van een nieuw Congres een dergelijke gebedsdienst. Die dienst wordt sinds 1985 gehouden in de National Cathedral in Washington.

Een van de belangrijkste missies van deze kathedraal is “om haar deuren voor de natie te openen in tijden van vreugde, rouw en nationale betekenis”. De dienst is dus nadrukkelijk bedoeld voor de hele natie en niet gericht op bepaalde politici of een bepaalde politieke partij, maar “om te bidden voor onze democratie en om Gods leiding te zoeken voor de komende jaren”, zoals helder op hun website staat vermeld.

Was de enkele persoon van de president dan wel het geëigende adres voor een oproep tot eenheid en barmhartigheid, als deze dienst is bedoeld voor de hele natie?

In de kerk waren ook de leden van de Senaat en het Huis van Afgevaardigden aanwezig, dat wil zeggen: de instituten die verantwoordelijk zijn voor wetgeving. Díé kunnen zorgen voor wetgeving die geborduurd is op de fundamenten waar de preek over ging. Aanwezig waren ook leden van de regering, die samen met de president een uitvoerende verantwoordelijkheid hebben en hun handelen kunnen laten kleuren door barmhartigheid. Aanwezig waren eveneens de leden van het hooggerechtshof, die verantwoordelijk zijn voor het handhaven van een rechtvaardig bestuur. Al die mensen dragen bij aan een barmhartig bestuur, niet alleen de president.

Bovendien hebben mensen in de gehele natie behoefte aan barmhartigheid, zoals Budde zelf ook eerder in haar preek noemde. Iedereen lijdt onder de heersende verdeeldheid en iedereen heeft behoefte aan meer saamhorigheid. Een oproep in brede zin, in plaats van alleen gericht aan de president, was vanuit dat perspectief passend geweest.

Welzijn van land en volk

Op de website van de National Cathedral is te lezen: “De [inauguratie]dienst is bedoeld om te bidden voor eenheid, verzoening en het bouwen van bruggen in onze verdeelde natie”. Het gaat om het welzijn van land en volk van de Verenigde Staten in een gebedsdienst op het kruispunt van kerk en natie. Die verbinding van geloof en natie wordt ook duidelijk doordat direct na de openingswoorden geen religieus lied klinkt, maar het Amerikaanse volkslied. In diezelfde gedachtegang worden verder in de dienst God of Our Fathers en America The Beautiful gezongen.

Het grootste deel van de inauguratiedienst bestond uit gebeden die woordelijk op de gedrukte versie van de liturgie zijn afgedrukt. Voor het uitspreken daarvan zijn vertegenwoordigers van andere oecumenische en interreligieuze partners uitgenodigd.

Om die brede inzet voor heel de natie recht te doen, had bisschop Budde zich in haar ‘final plea’ heel eenvoudig kunnen aansluiten bij gebeden die eerder in de dienst waren uitgesproken en van daaruit een beroep kunnen doen op de verantwoordelijkheden en taken van de aanwezigen in de kerk en allen die zich betrokken voelen. In een bescheiden poging van mijn kant, had dat bijvoorbeeld zo kunnen klinken:

Meneer de president, vice-president, leden van het Congres, het kabinet en hooggerechtshof – ons land en onze natie is gediend met bestuurders die de gebeden opvatten als taken en verantwoordelijkheden. En dat vanuit de gedachte ora et labora – bid en werk. Onze gebeden van deze dag zijn concrete taken voor politiek, diplomatie en rechtspraak. Voor leger en politie, voor onderwijs en medische zorg.

Zo had ze haar ‘final plea’ kunnen inbedden in het geheel van de dienst en recht gedaan aan het gebedskarakter. Door de onlogische inhoudelijke overgang maakte Budde zich onnodig kwetsbaar voor het verwijt dat ze een persoonlijke morele aanval deed op de president.

Zo had ze haar ‘final plea’ kunnen inbedden in het geheel van de dienst en recht gedaan aan het gebedskarakter

Budde en Trump: een persoonlijke strijd

De gebedsbijeenkomst was bepaald niet de eerste ‘aanvaring’ tussen bisschop Budde en president Trump. De eerste vond plaats na de inauguratie van zijn eerste ambtsperiode, acht jaar geleden.

Zo meent Budde zich te moeten verdedigen voor haar deelname aan de ‘Service of Prayer for the Nation’ in 2017. Ze schrijft: “Velen in onze kerk en in ons land stellen de bereidheid van Dean Randolph Hollerith en mij in twijfel om een ​​inaugurele gebedsdienst te organiseren voor iemand wiens gedrag en woorden zo aanstootgevend en verdeeldheid zaaiend zijn geweest”.

Drie jaar later is er een nog openlijker conflict. Op 25 mei 2020 overlijdt George Floyd na hardhandig optreden van de politie. In de weken daarna zijn er op veel plaatsen in Amerika protesten tegen dat optreden van de politiek. Op maandag 1 juni is er ook een demonstratie op Lafayette Square in Washington. Die middag vertelt president Trump in de rozentuin van het Witte Huis dat hij een vriend van vredelievende demonstranten was.

Maar op datzelfde moment schoten politieagenten traangas- en flitsgranaten naar de vredelievende demonstranten die bijeen waren op Lafayette Square. ME’ers, soldaten van de Nationale Garde en politie te paard veegden daarna het plein leeg, zodat de president en zijn entourage er vervolgens overheen konden wandelen om zonder wat te zeggen voor St. John’s Church een bijbel in de lucht te houden. In een ingezonden stuk in de New York Times laat Budde geen enkel misverstand bestaan over wat ze van de actie van de president vindt: “Trump’s Visit to St. John’s Church Outraged Me”.

Deze voorgeschiedenis maakte bisschop Budde op voorhand al ‘verdacht’ voor een president die leeft van wraak en revanche. Dit had een extra argument kunnen zijn om haar ‘final plea’ juist breder in te bedden. Met enig recht kan nu worden gezegd dat de manier waarop de ‘plea’ klonk, maakte dat het begrijpelijk was dat de woorden van bisschop Budde niet als ‘plea’ maar als verkapte reprimande aan het persoonlijke adres van de president werden opgevat.

Een kansel is naar z’n aard toch een plek van een monoloog zonder gelegenheid tot weerwoord en tegenspraak. De ‘final plea’ krijgt dan de klank van een machtswoord.

Barmhartig of rechtvaardig

De twijfel aan mijn aanvankelijke instemming met de ‘plea’ van Budde nam verder toe doordat me een veel becommentarieerde opmerking te binnenschoot van oud-minister Piet Hein Donner. Hij zei: “Een overheid kan niet barmhartig zijn. Een overheid moet rechtvaardig zijn”.

Van een betrouwbare overheid mag verwacht worden dat zij de wet op gelijke manier handhaaft voor alle burgers – zonder uitzonderingen. De toestanden in ons eigen land rond de toeslagen, de gaswinning in Groningen en de rechtszaken rond stikstof geeft argumenten genoeg om het belang te onderstrepen van een rechtvaardige overheid, meer dan een barmhartige.

Je kunt de overheid tot barmhartigheid oproepen als het gaat om specifieke, doorgaans schrijnende, casussen. In de Nederlandse context valt te denken aan het kerkasiel in Kampen. Maar een oproep tot algemene barmhartigheid aan het adres van de overheid loopt in de uitvoering het risico van Einzellfall barmhartigheid, ofwel: inconsequente genade, en daarmee niet rechtvaardig.

Op basis daarvan begon ik te vinden dat bisschop Budde mogelijk sterker had gestaan wanneer zij haar preek had geschreven naar aanleiding van de eerste lezing in de gebedsdienst uit Deuteronomium 10:17-21 en haar eindpleidooi had verweven met de gebedsintenties die in de liturgie waren opgenomen.

Trumps sloophamer

Het is alleszins te verstaan dat de harde toon van president Trump tijdens de inauguratie tegenspraak opriep. De ‘merciless’ inauguratie vroeg om een appel op ‘mercy’. Ik was in eerste instantie positief gestemd over de oproep van bisschop Budde, en in de kern is dat niet veranderd. Maar mijn twijfel of dit de goede gelegenheid en de juiste manier was om kritiek te uiten, nam eveneens toe.

Op de beelden is te zien hoe Budde in de seconden vlak voor haar plea zal hebben beseft dat het spannend was wat ze deed. En dat het bovendien niet onkwetsbaar was. Dat laatste had minder zo hoeven zijn als ze haar ‘plea’ steviger had ingebed in de Bijbelteksten en liturgie.

Maar…

Nu president Trump steeds duidelijker op volle stoom de sloophamer hanteert, weinig tot geen respect lijkt te hebben voor de rechtsstaat en democratische instituties en revanche en wraak de vrije loop laat, komt de vraag weer boven: wie weet moest de bisschop het op dat moment ook wél zeggen en het ook zó zeggen. Voor alle inwoners van de Verenigde Staten speelt immers de urgente vraag “now is the time to ask, what side are you on?”, zoals de Huffington Post onlangs publiceerde.

En ondanks mijn kritische kanttekeningen geef ik Mariann Budde uiteindelijk toch gelijk. Ze moest iets doen en greep haar kans.

Rein Bos is emeritus-predikant en docent homiletiek aan de opleiding Homiletische en Liturgische Vorming van de PKN.

Koop Durf moedig te zijn

Lees een fragment uit Durf moedig te zijn van Mariann Budde

Mariann Budde – Durf moedig te zijn op beslissende momenten