Meezingen met Maria

‘De Heer wil ik dienen, laat er met mij gebeuren wat U hebt gezegd’ (Lucas 1:38)

‘Hij heeft oog gehad voor mij, zijn minste dienares. Alle geslachten zullen mij voortaan gelukkig prijzen, ja, grote dingen heeft de Machtige voor mij gedaan, heilig is zijn Naam.’ (Lucas 1:48)

• Schriftlezing Oude Testament: Sefanja 3:14-20
• Schriftlezingen Nieuwe Testament: Lucas 1:25-38, 46-55
• Kernteksten: Lucas 1:38 en 48
• Thema: Maria zingt en wij zingen mee.

Liturgisch kader

Elk jaar komen de lofzangen van Maria, Zacharias en Simeon in de meeste kerken ter sprake. Ouderen moesten die ook leren op de lagere school. Ze zijn zo fundamenteel dat die lofzangen in bijna alle liedbundels op de één of andere manier voorkomen. Maria’s lofzang is Israëls lofzang en onze lofzang, met een brandende actualiteit in deze tijd. Het Magnificat is een lied dat veel in de Adventstijd wordt gezongen, meestal de derde zondag in de Advent.

Uitleg

Het lied in de Bijbel

In de Bijbel wordt veel gezongen. De lofliederen van Maria, Zacharias en Simeon staan in de traditie van de Psalmen volgens de meeste uitleggers; ze vertegenwoordigen als het ware het Eerste, Oude Testament daarin. Beide gelezen bijbelgedeelten uit Lucas 1 zijn vol van verwijzingen naar dat Eerste Testament. The Jewish New Testament toont aan in haar voetnoten op het Magnificat dat er veel vergelijkingsmateriaal is, o.a. met het Loflied van Hanna (1 Samuel 2:1-10). Ook zijn er vergelijkingen mogelijk met andere lofliederen, zoals dat van Mirjam in Exodus 15:19-20 en dat in het deuterocanonieke Judith 16:1-17. Ook de thematiek is vergelijkbaar: de nederige wordt uitgeleid en/of verhoord en krijgt een bijzondere taak.

De oude kerk heeft dat al heel gauw begrepen en in de kloosters worden alle drie dagelijks gezongen, ‘s morgens de lofzang van Zacharias, eind van de middag, de lofzang van Maria, en ’s avonds, de lofzang van Simeon (beide ook in de evensongs in de Anglicaanse kerk): in de kloosters altijd verbonden met Psalmen door de hele gebedsliturgie heen.

De lofzang van Maria is een voluit Joods lied en staat in de traditie van loflied en psalmen (de andere lofzangen). Hier is een persoon aan het woord die begrijpt dat het Woord voortgang heeft en dat zij genadig ontvangster is van dat Woord. En ze heeft er weet van dat ook haar nicht Elizabeth zwanger is en betrokken is bij wat de Heer aan het doen is.

Barnard wijst erop dat de verhalen van Mozes en van Samuel bij de koningen van Israël (waaronder David (!) – vergelijk Exodus en 1 Samuel – verhalen zijn van mensen die ternauwernood geboren zijn – Mozes in het rieten ‘arkje’ (zelfde woord als de Ark bij Noach (!); en Samuël uit een vrouw die kinderloos was en daaronder zwaar leed. Mozes mocht niet leven en werd uit de dood gered, Samuël had eigenlijk niet geboren kunnen worden, maar toch gebeurde het – Gods handelen met Israël gaat tegen alle logica in.

Verbindingen met andere teksten

Die verbinding tussen Hanna en Maria is prachtig verwoord in het liedboeklied 152 en 157a: dezelfde melodie en veel overeenkomend woordgebruik. En die verbinding met Mozes  – Thora en het leven van Jezus, en tevens de profetische geschiedenis van David – 1 en 2 Samuël en 1 en 2 Koningen zijn in de Joodse canon profetische boeken.

Zoals veel psalmen profetische verwijzingen kennen – vergelijk de verwijzende teksten in veel vertalingen – zo is die er ook in de Lofzang van Maria;

• Vers 46b en 47 verwijzen naar Habakuk 3:18 (vergelijk ook Liedboek 2013, 156)
• Vers 48 (minste dienares) verwijst terug naar de Thora waar Lea zich gelukkig prijst vanwege Aser, Genesis 30:13 en eerder, verwijst naar Sara
• Vers 49 verwijst naar Psalm 111:9 en verder. Letterlijk elke tekst heeft een verwoording in Thora, Profeten of Psalmen (de samenvattende aanduiding van de Tenach in Lucas 24:44). Dit is trouwens ook het geval met de andere liederen in Lukas.

Het woord ‘dienen’ in vers 38 en ‘dienares’, vers 48, wordt kunstig verweven met het thema dat God genadig omziet naar Israël, hier ‘dienaar’. Er kan een slaafse betekenis aan worden verleend, maar hier gaat het juist om een genadig handelen van de Heer, die verlost van wat een mens tot slaaf maakt.

Geloofsvertrouwen

Gehoorzaamheid is aan de Heer verschuldigd, maar is een daad van het hart, dat bevrijd wordt (vers 37!). Huijgen legt dan ook terecht de nadruk op het geloofsvertrouwen van Maria als geschenk van de Heer. Ze is ‘leeg’ geworden om de Heer te ontvangen en het is de Heer die haar ontvankelijk heeft gemaakt. Daarom heeft Maria ook bij Luther altijd een belangrijke plaats ingenomen, belangrijker dan in ieder geval bij Calvijn en ook de nazaten van de Luther Juist om te eren hoe Maria vertrouwde in de Heer en de radicaliteit van die aan haar geschonken geloofshouding is Luther de Mariafeesten blijven vieren. Vergelijk ook Jesaja 45:8. Jezus wordt op aarde geboren vanuit God. Zo is Hij het teken dat de Eeuwige stelt. Allereerst ten behoeve van Israël, maar het zal duidelijk worden dat Hij er uiteindelijk ten behoeve van de wereld is gekomen. (Barnard).

Beloften

Tenslotte moet worden opgemerkt dat alle beloften waarvoor Maria de Heer dankt, gezien moeten worden in de verdrukte situatie van Israël onder de Romeinen, te vergelijken met situaties eerder, met name de ballingschap en de tijd van de Makkabeeën die het opnamen tegen de Griekse overheersers Antiochus IV Epifanes en opvolgers. De lijn met de God van belofte via Exodus, de uittocht, tot het moment dat Maria haar lied dichtte, in een prachtig Grieks door Lukas, is dan ineens duidelijk. Israël in haar strijd tegen Hamas baseert zich op deze geschiedenis en is daarmee brandend actueel geworden.

• Grote dingen heeft de Heer gedaan.
• Barmhartig is Hij van geslacht op geslacht, voor al wie Hem vereert. Door velen ook wereldwijd geduid!
• Zijn arm is machtig en krachtig.
• Heersers winnen het niet.
• Rijken gaan ledig weg, armen worden overladen met gaven.

Met andere woorden: de belofte is gedaan aan Israël en geldt wereldwijd. De opmerking van Luther dat die armoede niet gaat over het al-dan-niet-rijk zijn maar over nederigheid van geest (Huijgen) is niet correct, en daar maakt Barnard terecht gehakt van, omdat ze niet past bij een Messiasverwachting en ook niet past bij de Thora, met haar aandacht voor uitgestotenen en verworpenen.

Aanwijzingen voor de verkondiging

De thematiek van het lied is overbekend. Maar het is geen stemwijzer: het Kind dat komen zal en hier al wordt bezongen in deze profetisch getinte psalm is teken van de Heer. Het is ook geen keuzebepaling tussen de staat Israël en de Palestijnen: het lied heeft in de verbinding met Israël ook universele trekken, zoals ook in Lucas 2 is geduid: vrede op aarde bij ieder van zijn welbehagen bij de komst van de Zoon van God en de Zoon des mensen (bij Matteüs). De aansporing om met ongedeeld hart en nederige houding Maria in haar dienstbaarheid na te volgen vanuit de geschonken genade van de Heer is overduidelijk. Zelfs Johannes in de buik van haar moeder ‘wist dat’ en sluit dan ook aan bij het geloof bij veel Joden dat de kinderen opsprongen in de buik van de moeders bij de uittocht. Gods belofte is de kern, zijn goedheid aan Israël aan de wereld evident.

Liturgische aanwijzingen

Vanzelfsprekend het Magnificat zingen. Liedboek 2013 heeft er verschillende versies van, ook Opwekking en andere bundels. Het is misschien een idee om het een ‘gesproken’ en ‘gezongen’ Schriftgedeelte te laten zijn, al dan niet met behulp van zanggroep of goede cantorij.

Verder een selectie uit de Psalmen: juist die aangehaald worden in het Magnificat. Misschien eens alternatieve psalmvormen proberen? Psalmen voor Nu en Psalmen anders. Psalm 98 en Psalm 45 worden in de Evangelische Kirche in Duitsland aangegeven bij Lucas 1:26 en zijn verder goed om de dienst mee te beginnen en dan door te gaan naar het Magnificat.

Prachtig is ook Lied 42 uit Liefste Lied van Overzee, deel 2. Ook lied 45 uit deel I is passend.

Geraadpleegde literatuur

• W. Barnard, Stille Omgang, Zoetermeer 2005, pagina’s 989 – 994, 997 en verder
• A. Huijgen, Maria, Icoon van genade, Utrecht 2021, paragraaf 2.2 – 2.4
• Paul Oskamp e.a., De weg van de liturgie. Tradities, achtergronden, praktijk, Zoetermeer 1998
• Perikopen.de   4. Adventssontag C, Lucas 1: 39-45
• Diverse commentaren, Grieks NT en diverse Bijbelvertalingen
• Wikipedia over Magnificat en over Getijdengebeden