Olijfboom

olijf, Olijfberg

Iedere reiziger in landen rondom de Middellandse Zee – Spanje, Italië, Griekenland – komt onder de indruk van het grote aantal olijfbomen. Voor Israël geldt hetzelfde. Het is niet verbazingwekkend dat in genoemde streken olijfolie zo’n essentiële rol vervult bij de bereiding van het voedsel.

Grondtekst

Het Hebreeuwse woord zajit kan zowel ‘olijfboom’ als ‘olijf betekenen (o.a. Deut. 6:11; 28:40; Joz. 24:13; Richt. 9:8-9; 1 Sam. 8:14; Ps. 128:3; Amos 4:9; Zach. 4:3,11-12). De heuvel ten oosten van Jeruzalem, van oudsher rijk begroeid met olijfbomen heet har hazzetiem (Olijfberg: Zach. 14:4).

In het Nieuwe Testament komt enkele malen het woord elaia, ‘olijfboom, olijf, voor (Rom. 11:17,24; Jak. 3:12; Op. 11:4). De Olijfberg wordt vooral in het lijdensverhaal in de synoptische evangeliën genoemd (Mat. 21:1; 24:3; 26:30; Mar. 11:1; 13:3; 14:26; Luc. 19:29,37; 21:37; 22:39; vgl. Joh. 8:1).

Letterlijk en concreet

a.De vrucht van de olijfboom is van grote betekenis. De olijf dient als voedsel, maar nog belangrijker is dat uit de vrucht olijfolie kan worden gewonnen (Jes. 28:1; Am. 6:6). Het hout van de olijfboom is bovendien geschikt voor de vervaardiging van onder meer meubels.

b.Olijfbomen werden als uiterst waardevol beschouwd. Dat wordt geïllustreerd in een fraaie parabel in het bijbelboek Richteren: ‘Eensgingen de bomen eropuit om iemand tot koning te zalven. Ze vroegen aan de olijfboom: “Wilt u koning over ons worden?” Maar de olijfboom antwoordde: “Moet ik dan ophouden met mijn olie geven, waar goden en mensen mij om eren en moet ik boven de andere bomen gaan zweven?”‘ (Richt. 9:8-9). Het is veelzeggend dat de olijfboom het eerst benaderd wordt. Daarna komen achtereenvolgens de vijgenboom en de wijnstok aan de beurt. Ook zij weigeren koning te worden. Uiteindelijk geeft de doornstruik een positief antwoord (Richt. 9:10-15).

Beeldspraak en symboliek

a.Het eerste teken van leven dat de duif na de zondvloed in zijn snavel mee terug brengt naar de ark van Noach is een vers olijfblad – een teken van vrede en van een nieuw begin op aarde (Gen. 8:11).

b.De psalmdichter vergelijkt zichzelf met een olijfboom die zijn blad niet verliest: ‘Maar ik ben als een groene olijfboom, die in het huis van God staat: ik vertrouw op de liefde van God voor altijd en voor eeuwig’ (Ps. 52:10). In een andere Psalm wordt het leven van de mens die God vreest, op de volgende wijze beschreven:’Gelukkig de man die ontzag kent voor deHeer, en de wegen van de Heer bewandelt. Van de vruchten van je arbeid zul je leven, je zult gelukkig zijn en het zal goed met je gaan. Je vrouw is een vruchtbare wingerd die bloeit binnen in je huis, je kinderen staan rond de tafel geschaard als jonge olijfbomen’ (Ps. 128:1-3).

c.In een van de visioenen – het vijfde gezicht -dat in het boek van de profeet Zacharia wordt beschreven is een luchter (kandelaar in de vertaling van NBG-1951) te zien met boven aan een oliereservoir: ‘ook twee olijfbomen maken er deel van uit, één aan de rechterkant en één aan de linkerkant van het oliereservoir’ (Zach. 4:23). Op de vraag naar de betekenis van het beeld wordt geantwoord: ‘Zij (de twee olijfbomen) zijn de twee met olie gezalfden, die voor de Heer van de gehele aarde mogen staan’ (Zach. 4:14). Op grond van dit antwoord zou gedacht kunnen worden dat in de toekomst niet één maar twee Messiassen zullen verschijnen (zoals in de geschriften van de gemeente van Qumran). Het is echter omstreden in hoeverre in deze tekst expliciet gedoeld wordt op een messiaanse figuur in de strikte zin van het woord, dat wil zeggen de komende verlosser. Naar alle waarschijnlijkheid doelt de profeet met de zinsnede ‘de twee met olie gezalfden’ op zijn tijdgenoten Jozua, als hogepriester de vertegenwoordiger van het geestelijke gezag, en Zerubbabel, als stadhouder de hoogste wereldlijke gezagsdrager.

d.In een bekende passage in de brief aan de gemeente van Rome schrijft Paulus over de relatie tussen heiden-christenen en joodse christenen. Hij maant de heiden-christenen bescheiden te zijn, want ‘zij zijn als wilde loot geënt’ en hebben op die wijze ‘deel gekregen aan de saprijke wortel van de olijf (Rom. 11:17). De geschiedenis van de uitleg van de tekst bewijst dat het beeld niet eenvoudig te duiden is. Het lijkt evenwel niet gewaagd te veronderstellen dat Paulus met de term ‘saprijke wortel’ gedoeld heeft op de oudtestamentisch-joodse traditie. Dat is de saprijke wortel die ook de christelijke gemeente voedt en in leven houdt.

e.In het evangelie van Filippus, een gnostisch werk dat behoort tot de geschriften die kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog in Nag Hammadi in Egypte werden gevonden, wordt de levensboom voorgesteld als een olijfboom: ‘Maar de levensboom staat in het midden van het Paradijs. Het is de olijfboom die de zalvingsolie voortbrengt; dankzij dit is er opstanding’. Direct daaraan vooraf gaat een tekst waarin wordt verteld dat Jozef de timmerman het kruis timmerde uit de bomen die hij eerder had geplant. Het heeft er alle schijn van dat de schrijver tussen de levensboom in het Paradijs en het kruis een relatie heeft gelegd. Het hout waaruit het kruis is gemaakt zou olijvenhout zijn geweest.

f.Tenslotte, een enkel woord over de symbolische betekenis van de Olijfberg. Van essentiële betekenis is de volgende tekst: ‘Dan trekt de Heer uit en bindt Hij de strijd aan tegen de volkeren, zoals Hij gedaan heeft op de dag dat Hij heeft gestreden, op de dag van het handgemeen. Op die dag zal Hij zijn voeten op de Olijfberg zetten, die tegenover Jeruzalem ligt, aan de oostkant; dan splijt de Olijfberg in tweeën, van oost naar west … Dan zal de Heer, mijn God zijn intocht doen en zullen alle heiligen met u zijn … De Heer zal koning zijn over de gehele aarde: op die dag zal de Heer de enige zijn en zijn naam de enige Naam’ (Zach. 14:3-9). Mede op die tekst is de verwachting gebaseerd dat God/de Messias zich op de Olijfberg zal openbaren – of in specifiek christelijke taal: de wederkomst van Christus zal op de Olijfberg plaatsvinden.

Praxis

a.Liederen:

Liedboek: Psalm 1; 29; 52; 128; Gezang 223; 369; 415; Gezegend: 206; 207; Liederen: 19; 20; Mond: 59; Zingend I-II: 170; III: 87; IV: 52; 53.

b.Poëzie:

Geert Boogaard, En toch…, Nijkerk 1977, blz. 20: ‘Wie gelooft’. Geert Boogaard, Wanneer ik bid, Nijkerk z.j., blz. 39: ‘God van Abraham.’ Huub Oosterhuis, Levende die mij ziet, Kampen/Tielt 1999, blz. 50: ‘Begin van nieuw begin.’; 51: ‘Een menigte was hem gevolgd…’; 126: ‘Aan de mens’; 142: ‘Aan de utopie’; 145: ‘Aan de toekomst’.

c.Verwerking:

Kijkend naar de symboliek en beeldspraak van de olijfboom, rijzen de volgende thema’s op: vrede, nieuw begin, echt leven en geluk. Daarom is het niet vreemd dat er in de Rooms-Katholieke Kerk een traditie is om op de vooravond van Witte Donderdag het kerkgebouw voluit in de geur van olie te zetten. Zoals de geur alles doordringt, zo verlangt God zijn mensenkinderen in alles aan te raken. Dit gebruik is ontleend aan Exodus 30:22-30, waar sprake is van olijfolie. Nog een ander gebruik kennen sommige (rooms-katholieke) kerken: de dopeling wordt na de doop gezalfd met een mengsel van olijfolie en rozenolie; de olie geurt heerlijk en verwijst naar het beloofde land. Wie het begrip olijfboom uitlegt, kan zijn of haar uitleg illustreren met het laten zien en eventueel proeven van olijven en olijfolie.

Verwijzing

In de eerste plaats bestaat er nauwe verwantschap met ‘olie‘ en ‘boom‘. Daarnaast zijn er raakvlakken met ‘lamp‘ (kandelaar), ‘vijgenboom‘ en ‘wijnstok‘.