Open ruimte voor ritueel

Kerkgebouwen als teken van crisis?

Als het gaat om de positie van religie en ritueel in onze cultuur wordt de sluiting van kerken nogal eens gezien als signaal van crisis. In een recent interview somberde kardinaal Eijk uitgebreid over de marginalisering van de christelijke religie en liet hij zich nogmaals uit over de toekomst van kerkgebouwen in zijn Utrechtse aartsbisdom. Hij voorzag dat binnen niet al te lange tijd er maar een paar zogenoemde ‘liturgische centra’ over zullen zijn. De rest van de kerken, nu 280, zal allemaal moeten sluiten. Er zou veel te zeggen zijn over de onderliggende visie van de kardinaal, maar ik benadruk hier nu vooral het grote onderschatten van de rol van rituele ruimte in onze cultuur. De focus is vaak, zoals bij Eijk, geheel op de liturgische functie gericht en op de sacramenten. Maar ruimte voor rituelen, en dat is een kerkgebouw beslist, is zoveel meer.

Meteen relativeer ik ook het heersende beeld dat sluiting en sloop van kerken de neergang van religie en ritueel bevestigen in de huidige westerse cultuur. Waar we betrouwbare cijfers hebben blijkt dat er per saldo meer kerken worden geopend dan gesloten. De sluiting zit aan de kant van de traditionele christelijke kerken, de openingen aan de evangelicale of pentecostale – en migrantenkerken. Ook is er niet dwingend het eenrichtingsverkeer van het minder participeren van mensen aan het ritueel naar het overbodig raken van rituele ruimten. Neen, het werkt ook andersom: sluiting van kerken is oorzaak van het niet deelnemen aan liturgie. Bij kerksluitingen gaat slechts zo’n 10% mee naar verderop gelegen liturgische centra.

Maar er is meer. Naast kerken die overbodig worden, is er een enorme dynamiek op het terrein van religie en spiritualiteit en daarmee verbonden van rituelen en rituele plekken. Ook blijkt overduidelijk hoe religie en ritueel onlosmakelijk en onontkoombaar verbonden zijn met plaats en ruimte.

Ritueel en plaats

Het kerklied ‘Zomaar een dak boven wat hoofden’ behoort niet tot mijn favorieten. Juist als het gaat om rituelen doet plaats er zeer toe, place matters. Sterker nog, in mijn visie behoort ‘plaats’ misschien wel tot de meest bepalende dimensies van ritueel handelen. Heel kort gezegd, is ritueel: bijzondere vormgeving van handelen en dat bijzondere, dat apart zetten, gebeurt vooral door de situering, door waar het gebeurt, waar het ‘plaats vindt’. Lopen wordt in een rituele ruimte schrijden of processie. Schrijven wordt in een trouwzaal een rituele handeling, het tekenen van de trouwacte. Eten en drinken worden in een bepaalde setting een ritueel maal. Een klaslokaal wordt een herdenkingsplek door kaarsjes en een foto van een overleden klasgenoot.

Open en gesloten ruimte voor ritueel

Kerken zijn niet de enige plekken voor rituelen, zoals religieuze riten niet de enige rituelen zijn. Beide, rituelen en rituele plekken, zijn in de cultuur voortdurend in beweging, veranderen, komen en gaan.

Het is nu erg belangrijk oog te hebben voor deze dynamiek, voor het rituele milieu. Dat is immers onontkoombaar ons rituele speelveld. Dat geldt ook voor christelijk ritueel. Tegen die achtergrond spreek ik graag van een gesloten en een open visie op ritueel en rituele ruimte. Een gesloten blik kijkt enkel naar binnen, heeft nauwelijks of geen oog voor het rituele milieu om ons heen. Een open kijk verkent voortdurend het bredere rituele landschap, geeft zich voortdurend rekenschap van wat daar gebeurt.

Panorama van rituele plekken

Die open blik ziet een wijds panorama aan rituele plaatsen, oude en nieuwe, en relativeert daarmee het doembeeld van afgebroken kerken. Ik geef een korte impressie van dat panorama. Ik noemde al de vele nieuwe kerken. In steden verrijzen nieuwe migrantenkerken. Alleen al in Amsterdam-Zuidoost zijn twee grote kerkverzamelgebouwen met elk meer dan tien kerkgemeenschappen (De Kandelaar en De Nieuwe Stad). Ik noem ook de populariteit van kloosters en abdijen, niet om er voor een leven lang bidden en werken in te treden, maar als plek voor bezinning, om de Goede Week te vieren, om op een zondagmiddag een abdijbier te drinken. Maar denk ook aan het grote netwerk van stiltecentra en crematoria en kerkhoven. Denk aan het publieke domein dat meer en meer een plek voor ritueel wordt met bermmonumenten, huwelijken in de natuur. Ook de herdenkingscultuur is dominant en plaatsgebonden aanwezig: herdenken van de Holocaust, van de Tweede Wereldoorlog. Ik noem ook het succes van de Passion. Elke stad wilde het vroegere Glazen Huis, een etappe van de Tour de France en de Passion als city marketing op zijn grond hebben. Kunst en cultuur bezitten ook vaak een rituele en ook religieuze dimensie. Kerken zijn een gewilde plek voor concerten en tentoonstellingen. En onze musea worden wel de nieuwe kathedralen genoemd, zoals sportstadions ook wel als tempels worden aangeduid. In onze koestering van natuur en landschap komen ritueel en plaats soms één op één samen. Treffend vind ik hier het natuurbelevingscentrum aan de rand van de Oostvaarders Plassen bij Almere. Een heuse ‘kapel’ waar je achter glas kan mediteren over de natuur die zich voor je manifesteert.

In plaats van een uitwerking van dit panorama of een theoretisch betoog over ritueel en ruimte, kies ik voor de presentatie van een aantal specifieke voorbeelden van wat ik als open rituele ruimten beschouw.

Open ruimten voor ritueel

MH17 vliegramp herdenkingsplekken

Deze ramp maakte destijds in 2014, maar ook nu nog, wel veel los in ons land. In het oog valt hoe ritueel en plaats daarbij voortdurend in beeld komen. Het ritueel overbrengen van de resten van de lichamen van plaats naar plaats (van Eindhoven naar Hilversum), waarbij de route over de snelweg een plaatsgebonden rituele act werd die life werd uitgezonden. De nationale herdenkingsdienst in een evenementenhal in Nieuwegein was in een ruimte die met uiterste zorg voor die dienst was ingericht. In het centrum een cirkel van kaarsen en licht, eromheen de nabestaanden, vrienden. Op de wanden waren schermen waar projecties plaatsvonden, vooral van de namen van de slachtoffers die werden voorgelezen. En later is er de herdenkingsplek bij Schiphol, een monument met de namen en symbolisch geplante bomen. Ritueel en plaats gaan hier hand in hand.

De Nieuwe Liefde

Al langere tijd droomt Huub Oosterhuis van een serie nieuwe rituele, spirituele plekken, die hij wel ‘bezield-verband-plekken’ noemt. Eén zo’n plek kon hij in 2011 openen in hartje Amsterdam, De Nieuwe Liefde. Tekenend is het motto en profiel van deze plaats: ‘Centrum voor studie, bezinning en debat; ruimte voor levensbeschouwing en religie; podium voor poëzie, muziek en theater’. En als je binnenkijkt zie je vooral open, witte, lege ruimten die men kan toe-eigenen en inrichten al naargelang de handeling of activiteit.

Ontmoetingskerk, Enschede

In Enschede bezon de Protestantse Gemeente zich op de toekomst van de liturgische ruimten. Op basis van een ruimtelijk-rituele profielschets, die men zelf expliciet als ‘open heiligheid’ omschreef, koos men voor de ombouw, vernieuwbouw, van een centrale kerk (geopend in 2015). Men maakte er een open ruimte van door een zijmuur weg te halen en een verbinding te maken met een lichte ontmoetingsruimte. De liturgische ruimte zelf werd omgevormd tot een open, lichte, witte ruimte voor flexibel gebruik. Dat kan variëren van grote liturgische vieringen tot gebruik voor een afscheid door de nabijgelegen uitvaartonderneming.

Camino

Eén van de meest succesvolle voorbeelden, waar ritueel en plaats samenvloeien, is de aloude camino, de weg naar Santiago de Compostela. Die pelgrimage blijft maar groeien en groeien. Dat laat niet alleen zien hoe belangrijk het fenomeen bedevaart en pelgrimage is, als model voor hoe ritueel en plaats met elkaar verbonden zijn, maar ook hoe het een voorbeeld is van een open ruimte voor ritueel. Immers, niet zozeer het lichaam van Jacobus in de kathedraal Santiago de Compostela is de centrale plek, steeds meer mensen lopen liever door naar de kust, naar Finisterre en koesteren die plek. Neen, het is veeleer de weg ernaar toe, het landschap als ruimte die de pelgrim vormt, fascineert, of ook tot wanhoop brengt. De camino is een open ruimte waarin de pelgrim verkeert.

DePetrus in Vught

Niet alle overbodige kerken worden gesloopt. Vaak wordt getracht tot een herbestemming te komen. Daar zijn vele voorbeelden van. De ruimte delen met anderen en andere functies is een mooie weg tot hergebruik en behoud. Een prachtig voorbeeld daarvan vind ik de grote oude hoofdkerk van Vught, de uit 1884 stammende Petruskerk in het centrum. Na een lang traject werd de omgevormde DePetrus geopend in april 2018 als een multifunctioneel cultureel ontmoetingscentrum. Onderdak vinden er o.a. de bibliotheek, het lokale museum, welzijnsstichtingen, de wereldwinkel, een café/restaurant. Een kerkelijke functie heeft het gebouw niet langer, maar het is een levend centrum waar de hele dag mensen in en uit gaan, elkaar ontmoeten. Goed is het ook te bedenken dat al die genoemde huidige functies van-ouds ook verbonden waren met het kerkgebouw.

Open kerk, Borgloon (B)

Letterlijk open is de kerk van staal in het Belgische landelijke gebied bij Borgloon. Het kunstproject van Gijs van Vaerenbergh (2011) is een fascinerende verschijning vooral als de zon in de ochtend of avond met het staal speelt. Het is beslist direct herkenbaar als een klassiek kerkgebouw, maar tegelijk gaat het volledig op in het landschap en de lucht.

Coda: cyberspace

Afsluitend roep ik nog een laatste open ruimte voor ritueel gebruik op waarvan we ons eigenlijk nauwelijks nog ten volle rekenschap geven. Cyberspace biedt op een heel eigen en nieuwe wijze plaats en ruimte aan ritueel, of beter: @ritueel. Misschien is dat wel hét model bij uitstek van wat ik hier als open ruimte bepleit. In cyberspace zien we open, flexibele sites, waar mensen elkaar ontmoeten rond een gedeelde interesse. Misschien is dat wel hét basisidee voor een open rituele ruimte, een plaats voor gedeelde affiniteit.