Basis

Overwaardering van eigenbelang

Wat heeft het verhaal van Jezus in de woestijn te maken met een Griekse en een Afrikaanse mythe? Thandi Soko-de Jong vindt hierin een antwoord op te grote aandacht voor zichzelf.

In filosofische en psychologische wetenschappen wordt het ego (Latijn voor ‘ik’) bestudeerd als basis
voor menselijk gedrag. Hun aandacht is erop gericht egoïsme te begrijpen en aan te pakken. Volgens Alexander Moseley in de Internet Encyclopedia of Philosophy is egoïsme in de filosofie ‘een psychologische overwaardering van iemands eigen belang, of eigen activiteiten’. Ik wil hieraan toevoegen dat egoïsme in veel gevallen ook een overwaardering is van eigen capaciteiten.

Verliefd op een spiegelbeeld

De mythe van Narcissus is het klassieke voorbeeld van egoïsme als overwaardering van iemands eigenbelang. De bekendste versie van deze Griekse mythe beschrijft hoe Narcissus in volledige eenzaamheid sterft bij een vijver, starend naar zijn spiegelbeeld waar hij verliefd op was geworden, zonder zich te bekommeren om eten, slapen of iets anders om hem heen (Kristin Fleming & Michelle Mariorenzi, ‘Analysis of Narcissus and Echo in antiquity’, gepubliceerd op www.cornellcollege.edu).

Narcissus was zo door zichzelf geobsedeerd dat hij zijn laatste adem uitblies terwijl hij naar een beeld staarde dat hij nooit zou bezitten. Hij verlangde er echter zo hevig naar dat hij daardoor nergens anders meer aan dacht.

Narcisme is genoemd naar dit pathologische egocentrisme (Frederick Rhodewalt in Encyclopedia Brittanica). De dodelijke mechanismen van Narcissus’ zelfzucht lijken goed te passen bij Moseleys beschrijving van egoïsme als een overwaardering van het belang van – in zijn geval – zijn uiterlijk, ten koste van andere belangrijke zaken zoals het leven.

Verlangend zichzelf te bewijzen

Terwijl Narcissus’ dood plaatsvindt in eenzaamheid, buiten de gemeenschap, vertelt de Oost-Afrikaanse mythe van Kamdothi hoe dodelijk egoïsme kan optreden binnen een gemeenschap. Het is een populair verhaal waar ik mee ben opgegroeid, over een meisje dat haar capaciteiten overschat. In verschillende Oost-Afrikaanse landen bestaan variaties op dit verhaal. De hoofdpersoon heet in Malawi Kamdothi, maar elders op het continent heeft ze andere namen.

Aandacht voor eigen uiterlijk en activiteiten

In de Malawische versie van het verhaal beloont een welwillende onbekende een vrouw voor haar vriendelijkheid met het geschenk waar ze het meest naar verlangt: een kind. De onbekende vormde een kind uit aarde (dothi) voor de jonge vrouw om mee naar huis te nemen.

Net als andere mythische kinderen zoals Pinokkio of Icarus moest het kind van aarde (Kam-dothi) instructies volgen om als mens te kunnen leven. Haar werd opgedragen regen te vermijden omdat water natuurlijk zou leiden tot de vernietiging van haar lichaam.

Begiftigd met een mensachtig ego ontwikkelde ze na verloop van tijd een verlangen om te testen hoe goed haar lichaam bestand zou zijn tegen regen en water. Kamdothi wilde zijn zoals alle andere kinderen die, vanuit haar perspectief, ‘echter’ waren omdat ze konden verdragen wat zij moest vermijden.

Ondanks de verzekeringen van haar ouders dat ze niet hoefde te bewijzen dat ze echt was door zichzelf in gevaar te brengen, nam Kamdothi het risico. Onvermijdelijk viel ze uiteen toen ze zich aan regen blootstelde. Met haar keuze om advies en gezond verstand te trotseren en zich te concentreren op haar verlangen, overschatte ze haar (fysieke) capaciteiten.

Bij zowel Kamdothi als Narcissus leidde egoïsme tot een rampzalig einde. Ze waren beiden overmatig gericht op één aspect van zichzelf. Door overwaardering voor hun uiterlijk of hun capaciteiten gedroegen ze zich zo dat het hun leven kostte.

De twee verhalen zijn vergelijkbaar maar verschillen op één cruciaal punt. In het ene verhaal zien we hoe egoïsme een individu in extreme eenzaamheid kan doen belanden. In het andere zien we hoe egoïsme ertoe leidt de goede adviezen van anderen te negeren en de realiteit niet meer te zien.

Niet voor eigenbelang

Een toepasselijk bijbelgedeelte dat een antwoord biedt op de gevaren van egoïsme, is Lucas 4. Jezus gaat in dit verhaal doelbewust de confrontatie aan met de verleiding van egoïsme. Hij weigert om alleen te rekenen met eigen macht en glorie. Terwijl Satan Jezus uitdaagt om zijn onverdeelde aandacht te geven aan daden die zijn macht (vs. 3 en 9–11) of zijn gezag en glorie (vs. 6) zouden demonstreren, herinnert Jezus hem eraan dat zijn macht niet gebruikt mag worden voor zijn eigenbelang. In plaats daarvan geeft hij blijk van de macht die hij al heeft, door te kiezen voor wat hij belangrijk acht: Gods Woord (vs. 4), God aanbidden en dienen (vs. 8), en God eren (vs. 12). De passage eindigt met de vermelding dat Jezus voor geen enkele verleiding bezweken is (vs. 13).

Anderen konden verdragen wat zíj moest vermijden

De les in deze drie perspectieven lijkt onder andere erop te wijzen dat overwaardering van aspecten van onszelf ten koste van al het andere risicovol is. Daarin helemaal opgaan, in weerwil van de redelijkheid of als reactie op de uitdaging zichzelf te bewijzen, kan schadelijk zijn. Wat is dan de juiste houding? Bij Jezus zien we dat zijn eigenschappen erkend en gevierd worden zonder dat het eigen welzijn of dat van anderen in gevaar wordt gebracht.