Menu

Premium

Preekschets Lucas 4:1

Eerste zondag Veertigdagentijd

De verzoeking in de woestijn

Vervuld van de heilige Geest trok Jezus weg van de Jordaan. Hij werd door de Geest naar de woestijn geleid. (Lucas 4:1 NBV21)

Hoewel hij zijn Zoon was, heeft hij moeten lijden, en zo heeft hij gehoorzaamheid geleerd. (Hebreeën 5:8)

  • Thoralezing: Genesis 3:1-15
  • Brieflezing: Hebreeën 4:14-16; 5:8-10
  • Evangelielezing: Lucas 4:1-14
  • Preektekst: Lucas 4:1
  • Thema: Een mens te zijn op aarde …

Liturgisch kader

Al eeuwen wordt deze zondag het verhaal van de verzoeking in de woestijn gelezen.

Na de doop in de Jordaan wordt Jezus door de Geest naar de woestijn geleid. Met deze keus heeft de oude kerk gezegd: dit is het begin van zijn lijdensweg, van zijn kruisgang. Hier kiest Hij voor de weg van de gehoorzaamheid. Niet de weg van het succes, of van de minste weerstand, maar die van de meeste weerstand, dat wil zeggen de weg die het meeste verzet oproept.  Of met de woorden van de Heidelbergse Catechismus: ‘heel zijn leven op aarde’ staat in het teken van het kruis. ‘(Zondag 15). Het kruis is niet iets wat Jezus overkwam, maar de onontkoombare consequentie van de weg die Hij koos in de woestijn.

Liederen

  • Psalm 91 natuurlijk. De Psalm die door de verleider geciteerd wordt, koos de oude kerk als Psalm van deze zondag. Hoe ironisch!
  • Lied 538 Liedboek Zingen en bidden in huis en kerk, 2013: Een mens te zijn op aarde
  • Lied 539 Liedboek Zingen en bidden in huis en kerk, 2013: Jezus, diep in de woestijn
  • Gezang 461 Liedboek voor de Kerken,1973: ‘Een tweede Adam kwam…'(vers 2)

Uitleg

Lucas’ compositie: doop – geslachtsregister – verzoeking

De evangelist Lucas gaat niet zoals Matteüs (en Marcus) in één adem van doop naar verzoeking, maar hij onderbreekt zijn verslag voor het geslachtsregister van Jezus. Bij de doop wordt Jezus aangewezen als Gods zoon. Daarna begint het geslachtsregister: ‘Deze Jezus was – naar men dacht- een zoon van Jozef…’ En aan het eind: ‘… de zoon van Adam, de zoon van God’. Adam betekent gewoon ‘mens’. In Adam gaat het om de mens van alle tijden en alle plaatsen. De mens als zoon van God, want geschapen naar Gods beeld.

Adam, de mens zoals God die bedoeld heeft, wordt beproefd door de slang (Genesis 3). Hij wil als God zijn, bezwijkt voor de duivelse verleiding. Deze Adam is de mens in wie wij onszelf voortdurend herkennen met ons falen, ons tekort. Er moet een nieuwe Adam komen, één die werkelijk beantwoordt aan Gods bedoeling, helemaal ‘Gods beeld en gelijkenis’. Hij laat zien, wat is ‘een mens te zijn op aarde…’ Daarom plaatst Lucas het geslachtsregister tussen doop en verzoeking: Jezus is … zoon van Adam, zoon van God.

Deze nieuwe Adam wordt ook op de proef gesteld: hoe zal Hij reageren? Zal Hij staande blijven? Jezus gaat naar de woestijn om verzocht te worden door de duivel. Tot tweemaal toe horen we hem zeggen: ‘Als je de zoon van God bent…’ Dus: ‘Als je de ware Adam bent, de mens naar Gods beeld…’

(Meer over het eigene van Lucas t.o.v. Matteüs: zie mijn homiletisch artikel https://www.theologie.nl/oude-testament-en-eerste-zondag-40-dagentijd/)

Verzoeking of beproeving

Jezus gaat naar de woestijn waar Hij verzocht wordt door de duivel. ‘Verzoeken’, vertaalt de SV. In de NBV21 staat ‘beproeven’. En dat is toch echt niet hetzelfde?

Jezus staat aan het begin van zijn weg met de opdracht als de nieuwe Adam te laten zien, wat dat is: mens-zijn op aarde. Wil Hij die weg gaan en kan Hij dat ook? Dat is de toets, de testcase waaraan Hij in de woestijn onderworpen wordt. En daarvoor gebruikt de evangelist het woord peiradzoo. Dat kan zowel verzoeken als beproeven betekenen, het ligt er maar aan van welke kant je het bekijkt.  Vanuit God bezien gaat het om beproeven: toetsen opdat het goede eruit komt. Vanuit de duivel bekeken is het verzoeken: verleiden om de verkeerde keus te maken. 

De Geest brengt Jezus in de woestijn, de duivel verzoekt Hem. God en de duivel zijn samen aanwezig in de woestijn, maar hun rollen zijn totaal verschillend. Houd ze uit elkaar, dat doet de verteller ook. God wil dat Jezus ‘ja’ zegt tegen zijn roeping, de duivel is uit op ‘nee’.

Israël-woestijn-afbeelding-van-Jim-Black-op-Pixabay
Na de doop in de Jordaan wordt Jezus door de Geest naar de woestijn geleid. Met deze keus heeft de oude kerk gezegd: dit is het begin van zijn lijdensweg, van zijn kruisgang. Hier kiest Hij voor de weg van de gehoorzaamheid. Afbeelding van Jim Black op Pixabay.

Drie vragen: voedsel, macht en prestatie

Lucas zegt dat het gaat om drie vragen, drie wezenlijke vragen. Bij mens-zijn-op-aarde gaat het om de vraag naar brood, de vraag naar macht en de vraag naar prestatie.

Het begint bij de vraag naar voedsel. ‘Als je Gods zoon bent, maak dan van deze steen een brood.’ Dat is ten diepste – hoe begrijpelijk ook – de vraag naar je eigenbelang: wat stel ik zeker voor mijzelf? Waar bouw ik op?

Vervolgens de vraag naar de macht. Natuurlijk, want als je voedsel hebt, heb je macht. Wie geen voedsel heeft, is machteloos. Het grijpt zomaar in elkaar. ‘Alle koninkrijken voor jou, als je je neerwerpt en mij aanbidt.’

Dan komt de derde vraag, die naar prestatie. De verzoeking om geloof te gebruiken ten eigen bate. Op het dak van de tempel zegt de verzoeker, met de Bijbel in de hand: ‘Als je Gods zoon bent, werp je zelf dan naar beneden, want er staat toch geschreven dat de engelen je op handen zullen dragen!’

N.B. Bij Lucas speelt de tempel een centrale rol van begin (1:5-25) tot eind (24:51-52), Daarom situeert hij de derde verzoeking (i.t.t. Mattheüs) op de tempel: voor Lucas de climax.

Drie antwoorden: voedsel, macht en prestatie

Voedsel, macht en prestatie, daar draait het om bij mens-zijn op aarde. En toch…

Jezus zegt dat je daar op een zorgvuldige manier mee om moet gaan. Hoe weet Hij dat zo goed? Waar haalt Hij dat vandaan? Lucas zegt: Jezus heeft het van Gods woorden! Dát is het geheim. Mens-zijn op aarde is ‘leven van de woorden die opgeschreven staan’ (Barnard, lied 538). Jezus heeft in de woestijn niets anders dan wat Hij van huis en synagoge uit meegekregen heeft uit de Schriften. Wat Hij geleerd heeft in de leerschool van Israël, bij de rabbijnen.

Bij de broodvraag zegt Hij: ‘Er is meer dan brood alleen: er zijn woorden van God, woorden om je te leiden in dit leven.’

En als gaat om de machtsvraag: ‘Alleen voor God zal ik buigen, want het gaat niet allereerst om macht, maar om dienstbaarheid.’

En bij om ‘prestatie’ gaat Jezus niet in op het citaat van de duivel, maar zegt: ‘Je mag God niet op de proef stellen.’

Aanwijzingen voor de prediking

Preken over het verhaal van de verzoeking in de woestijn, is niet zonder risico. Al was het alleen maar omdat het verhaal ieder jaar op deze eerste zondag in de veertigdagentijd terugkeert: ja hoor, dat weten we nu wel…

En verder vanwege de duivel, want tja, wat moeten wij daarmee? ‘Waar heeft u het over, dominee? Een figuur met bokkenpoten en hoorns en dat soort beelden uit de middeleeuwen, daar moet je bij ons, moderne mensen in 2025, niet mee aankomen.’

En dan is er nog het risico dat mensen zeggen: ‘Jezus was natuurlijk op zijn hoede. Lucas zegt aan het begin dat Jezus door de Geest naar de woestijn werd geleid om verzocht te worden door de duivel.’ Maar wist Jezus dat ook? Of moest Hij dat gaandeweg ontdekken?

Op die manier komen we er niet. Maar hoe dan wel? Laten we eens even doen, alsof wij niet weten dat de duivel erachter zat. En laten we dat woord verzoekingen even vergeten.

Wat zouden wij verwachten van de zoon van God? Om te beginnen brood in overvloed, prioriteit aan de economie. Vervolgens moet hij alle macht hebben om zijn plannen te kunnen uitvoeren. En ten slotte moet hij de mensen overtuigen met een indrukwekkend teken.

Stuk voor stuk toch reële suggesties? Het zouden zomaar onze adviezen kunnen zijn! En je kunt er heel ver mee komen, zie Donald Trump! Maar Jezus prikt er resoluut doorheen: mooie en begrijpelijke adviezen, maar in wezen duivelse verleidingen!

Als we het zo toepassen in de prediking, gaat het niet meer over de duivel als een achterhaald figuur, maar over onszelf. Over ónze logica, over ónze prioriteiten. Het ligt kennelijk allemaal niet zo eenvoudig. In dit verhaal niet en in ons eigen leven niet.

Wat hebben wij nodig om de vragen, de uitdagingen die op ons afkomen te pareren?

Net als Jezus, moeten wij het hebben van ‘de woorden die opgeschreven staan’. Alleen zo krijgen wij ‘helder inzicht en fijngevoeligheid, om te onderscheiden waar het op aankomt’ (Paulus, Filippenzen 1:9).

De oude kerk zette dit verhaal aan het begin van de veertig dagen, die eindigen met Jezus aan het kruis. Daar, op Golgotha, zeggen mensen ‘nee’ tegen God en ‘nee’ tegen Jezus. Omdat mensen allereerst ‘ja’ zeggen tegen hun eigenbelangen, ten koste van anderen en daarmee God voor de voeten lopen.

Daarom staat dit verhaal aan het begin, op de eerste zondag. Om te horen van de nieuwe Adam. Dat verhaal van die oude Adam kennen wij. Uit Genesis 3 en uit ons eigen leven, uit de media. Er gaat geen dag voorbij of we komen het succes van de verzoeker tegen. Maar het gaat om dat ándere verhaal, van die nieuwe Adam. Die laat zien, wat dat is: mens-zijn op aarde.

Ter illustratie bij de preek

Tot 9 maart is in museum Voorlinden, Wassenaar de tentoonstelling The Devil: A Life te zien.

Zanger, auteur en kunstenaar Nick Cave maakte 17 keramische voorstellingen van de duivel. Niet afgebeeld als de antichrist, maar als herkenbaar menselijk. Daarmee wil hij laten zien dat het kwaad niet enkel kwaad is en het goed niet enkel goed. Lees meer over de tentoonstelling op de website van Voorlinden.

Bert Aalbers is emeritus PKN-predikant en lid van de redactie Prediking.

Geraadpleegd

  • Commentaren van Jos de Heer, Lucas/Acta, deel 1 Zoetermeer 2006.
  • F. Varillon, God is nederigheid, Tielt 1986
  • E. Schillebeeckx, Om het behoud van het evangelie, Baarn 1988, 67-71

Wellicht ook interessant

Nieuwe boeken