The Chosen: het Boek is beter

De eerlijkheid gebiedt me te beginnen met een biecht, ook al valt mij dat als protestant wel zwaar: als bijbelwetenschapper én gelovige heb ik een geweldige hekel aan bijbelfilms en zeker aan films over Jezus. Doorgaans zijn het producties met een onhoudbare pretentie. Vaak zijn ze gemaakt om de toeschouwster te bekeren. Of om de kijker uit te leggen hoe het nou écht was, zo’n verhaal uit de Bijbel. En doorgaans vallen al die producties op een vreselijke manier door de mand.

Een sprekend voorbeeld is wel Mel Gibson’s The Passion of the Christ uit 2004. Ik zag de film destijds in een voorvertoning omdat NRC Handelsblad me gevraagd had er een stuk over te schrijven. Ik bevond me tussen groepen van biddende en huilende evangelicals – waar, laat dat duidelijk zijn, niets mis mee is, maar het is niet de standaard bioscoop setting. Deze film had de pretentie van historiciteit en faalde daarin bijna volledig.

Bijna. Niet helemaal. Het afgrijselijke geweld, de vreselijke martelingen die Jezus ondergaat in de film, dat is het enige element wat in de buurt komt van hoe erg het geweest moet zijn. Zoals de openingsscènes van Saving Private Ryan, waarin de ene na de andere soldaat aan flarden geschoten wordt, destijds bij D-Day veteranen de reactie ontlokte dat dit eindelijk een film was die de realiteit benaderde, zo bracht The Passion of the Christ het lijden van Christus in beeld.

Ik stapte dus met een vooroordeel naar The Chosen. Ik wil niet bekeerd worden, want dat ben ik al. En ik heb nog nooit enige historische reconstructie door een filmmaker overtuigend gevonden. Het ultieme voorbeeld hiervan is wel Paul Verhoevens boek over Jezus. Ik heb Verhoeven hoog, geen twijfel, maar in zijn boek geeft hij als criterium voor historiciteit: “Als ik het me kan voorstellen, zal het historisch zijn.” Helaas, zo werkt het niet, althans niet in mijn academische wereld.[1]

Alle aarzelingen en vooroordelen op een rijtje gezet begin ik aan The Chosen. Ik voel weerstand en verzet. En ik wil er niet aan. Tot het moment komt dat ik bedenk dat dit een televisieserie is die een verhaal wil vertellen. Zoals ook Nico ter Linden in zijn Het verhaal gaat… de kracht van de bijbelse verhalen wilde neerzetten. En dan wordt het interessant. Als bijbelwetenschapper vallen mij bij deze serie met name twee kenmerken op.

Creatieve aanvullingen, jammerlijke interpretatiegeschiedenis

Enerzijds vult The Chosen de verhalen uit de Bijbel aan met een aandoenlijke creatieve vrijheid. Zo krijgen we over tal van karakters informatie die je niet uit de Bijbel kunt halen en waarvoor ook historisch gezien geen enkel bewijs aan te voeren valt. En toch werkt dat goed. De manier waarop bijvoorbeeld Nicodemus wordt neergezet: hij komt alleen voor in het evangelie naar Johannes en daar krijgen we weinig informatie over hem. Het veel latere en apocriefe Evangelie van Nicodemus schetst hem met name als een zijdelings relevante geloofsheld, maar heeft geen historische wortels. En The Chosen geeft een intelligente inkadering van zijn optreden. Niet gestoeld op historisch verifieerbare feiten, maar wel op een redelijke reconstructie van hoe het geweest zou kunnen zijn.

Wat wel jammer is, is dat er bijvoorbeeld in aflevering twee een ‘groot wonder in de rosse buurt’ aan de orde zou zijn: het gaat hier om de uitdrijving van demonen bij Maria Magdalena. Deze Maria wordt in het Nieuwe Testament evenwel helemaal nergens in verband gebracht met prostitutie. Dat gebeurt pas veel later, door paus Gregorius I in het jaar 591. Op deze manier worden elementen uit de interpretatiegeschiedenis in het verhaal ingevlochten alsof ze bijbels en dus historisch betrouwbaar zouden zijn. Wat niet het geval is.

Laat het helder zijn: elementen uit de Bijbel zijn niet allemaal historisch betrouwbaar, maar wie zoekt naar betrouwbaarheid kan zich beter beroepen op elementen uit de Bijbel dan op interpretaties uit de zesde eeuw. De keerzijde van dit kritische punt is dat de ontmoeting van Nicodemus en Lillith/Maria Magdalena optisch een prachtige scène oplevert.

Een kathedraalachtige serie

Een tweede aspect dat ik interessant vind aan deze serie is de manier waarop episodes uit het Oude en Nieuwe Testament vervlochten worden in een filmische realiteit. Bijbels-theologische lijnen worden in deze serie tot filmische verhaallijnen. Verschillende fasen van de bijbelse geschiedenis worden door elkaar heen gemonteerd en daardoor krijg je als kijker een soort filmische typologie voorgeschoteld. Zoals in middeleeuwse kathedralen OT- en NT-verhalen naast elkaar worden afgebeeld om duidelijk te maken dat het verblijf, bijvoorbeeld, van Jona in de vis een voorafbeelding was van de drie dagen dood van Christus. Precies deze techniek gebruikt The Chosen om het verhaal van Jezus in een bijbels-theologisch kader te plaatsen.

Wat verklaart nu het succes van deze serie? Ik denk dat het gaat om een combinatie van een aantal factoren. Sinds de opkomst van Netflix, Amazon Prime, Apple TV en andere providers zijn televisieseries kwalitatief verbeterd. Series zijn geen ondergeschoven kindje meer ten opzichte van bioscoopproducties. Denk aan successen als This is Us (Amazon Prime) of Ted Lasso (Apple TV). The Chosen past in dat rijtje, want het is technisch uitstekend voor elkaar. Dan is er de behoefte van een christelijk publiek om het verhaal van Jezus op deze manier in beeld te krijgen. Het moet worden gezegd: het is een heel knappe interpretatie van zijn optreden.

Less is more

Nietttemin, ik begon met een bedenking en ik eindig met een bedenking. Zoals ik meestal pleeg te zeggen bij producties als deze, geloof ik toch echt: het boek was beter. Juist omdat het zoveel informatie achterwege laat. De vier evangeliën in de christelijke Bijbel zijn niet bedoeld om een historisch getrouw portret van Jezus te geven, maar om door te vertellen wat zijn optreden betekende. Met alle waardering voor The Chosen, de geschreven versies van wat Jezus deed zijn veel sterker. Juist vanwege het weglaten.

Het weglaten van motivaties: waarom deed Jezus dit? Waarom deed Nicodemus dit? Waarom deed Maria dit? En ook het weglaten van emoties. Die zijn in de Bijbel niet altijd even relevant. Behalve misschien in het verhaal van Johannes 11, wanneer Jezus het te kwaad krijgt bij het graf van zijn gestorven vriend Lazarus. En juist dit, dat de Jezus van Johannes, die overal boven lijkt te staan, het op die plek, op dat moment, te kwaad krijgt, juist dit is een indicatie van het belang van het verhaal: ‘Jezus begon te huilen’ (NBV21, Johannes 11:35).

De terughoudendheid van de evangeliën geeft reliëf aan het optreden van Jezus. En knap als The Chosen gemaakt is, dat reliëf tref ik meer aan in de geschreven versie van de Bijbel dan in de verfilming ervan. Ja, het Boek is beter. Alleen wil dat niet zeggen dat de verfilming slecht is. Alleen dat het Boek beter is. Pak het op en lees het!

Noot

[1] Benieuwd hoe het wel in die academische wereld werkt? Lees Bert Jan Lietaert Peerboltes drieluik over de historische Jezus. https://www.theologie.nl/blogs/heeft-jezus-geleefd/