Theologie ter plekke

Sinds eind oktober is Kees van Ekris de nieuwe Theoloog des Vaderlands. Op bijzondere plekken in onze samenleving wil hij het eigen perspectief van theologie en geloof verkennen en voor het voetlicht brengen.

We zijn met veel theologen en een van ons mag deze dienst een tijdje voor zijn rekening nemen,’ zegt Kees van Ekris. ‘De vraag is dan hoe je liefde voor theologie en de attitude die een theoloog heeft, zó publiekelijk vormgeeft dat anderen het kunnen herkennen. Daarnaast genereert deze functie aandacht, waardoor het een goed middel is om het theologisch perspectief naar voren te brengen.’

Hoe ga je deze functie invullen?

‘Elke maand bezoek ik één plek of één persoon, en elke maand schrijf ik daarover. Ik “slenter in de stad van de mens”.

Ik ontmoet mensen, neem waar, vraag, incasseer, theologiseer. Deze observaties breng ik in contact met de Bijbel en begrippen uit de traditie. Zo ontstaat theologie ter plekke. Niet voor niets heet mijn projectplan “Theologie voor het oprapen”.

‘De dominee zou een vrijere figuur kunnen zijn’

Geloof gaat over het verhaal van God en mensen, ook mensen van nu. Kan theologie zowel hun bestaan verhelderen, als het openen en verruimen? En andersom: welke vragen hoor ik van tijdgenoten die de academie en de kerk ter harte zouden kunnen nemen? Na een jaar schets ik de patronen die ik zag op al die plekken.’

Heb je al ergens meegelopen?

‘Na de Nacht van de Theologie mailde Michel me. Opgegroeid in een echte volkswijk in Utrecht, Ondiep, stond hij als tienjarig jochie al op de Bunnikside: een hardcore FC Utrecht-fan. Tien jaar geleden kwam hij tot geloof. “Kom een zondag met me mee op de Bunnikside,” zei hij. “Dan vertel ik je van binnenuit over die wereld.”

Hij liet me zien hoe sociale vragen, maatschappelijke spanningen en godservaringen eruit zien vanuit het perspectief van een Utregse jongen. ’s Morgens ging ik mee naar zijn kerk, ’s middags luisterde ik naar hem, in de namiddag zaten we in de Galgenwaard. Hij vertelde me over het mysterie van het geloof in zijn leven, waarom hij van zijn kerk houdt, welke bijbelverhalen hem raken, waarom zijn loyaliteit naar de Bunnikside zo groot is.

We hadden het over polarisatie, de woede in de volkswijken en hoe hij als godsdienstdocent verbindt. Heel ons nu, maar ook heel de theologie wordt in zo’n ontmoeting geactiveerd.’

Is dat taak van de kerk of van de theologie?

‘Wat ik in de publieke ruimte doe, is de oervorm van het predikantschap, denk ik. Ik vermoed dat veel predikanten hier graag meer tijd en ruimte voor zouden willen hebben, in plaats van ingekapseld te worden in een pragmatische, organisatorische functie. De dominee zou een veel vrijere figuur kunnen zijn. Predikanten zijn immers bevoorrecht.

Ze komen bij uithuisplaatsingen, bij echtscheidingen en bij ontslag, ze zijn zielzorger voor mensen met grote maatschappelijke verantwoordelijkheden. Daar betekenen ze iets. Maatschappelijk onrecht gebeurt soms voor hun ogen en dat kunnen ze breder aanhangig maken.

Hun taak is pastoraal, diaconaal en, in het eenvoudig benoemen van wat ze zien, soms profetisch. Ze nemen waar wat maatschappelijke ontwikkelingen aan echte mensen doen, ze zien de grotere verbanden en kunnen die aan de orde stellen. Predikantschap en theologie doen ertoe in onze tijd.

Ik was toevallig bij een mediatraining. In mijn oefening vermeed ik een beetje het expliciet theologisch en gelovig perspectief. De seculiere trainer zei: “Zeg nou wat jij vanuit jouw geloof vindt. Vertel me eens een bijbelverhaal!”’

Worden geloofswoorden nog wel verstaan?

‘Het christelijk besef erodeert inderdaad. Neem bijvoorbeeld de manier waarop soms gedacht wordt over het gebruik van geweld, zowel op straat als bij jonge militairen. Als tijdgenoten geen morele bronnen meer tot hun beschikking hebben, zeker wanneer het gaat om vragen over leven en dood, geweld, sociale verhoudingen en recht, dan is er veel verloren. Het is riskant dat velen niet meer weten dat aan gangbare juridische en sociale kaders nog een ander, moreel kader ten grondslag ligt.

‘Gemakkelijke antwoorden helpen ons niet door moeilijke tijden’

Voor mij hebben de morele bronnen van onze beschaving te maken met de geest van Christus. Dat zouden we beter kunnen uitleggen, als kerk. Je kunt maatschappelijke vraagstukken politiek benaderen, economisch of artistiek, maar ook theologisch en gelovig.’

Je projectplan beschrijft onze tijd tamelijk negatief. Heeft de kerk gefaald?

‘Veel kerken zijn weldadige plekken. Maar in onze tijd, en dat gaat niet aan de kerk voorbij, zit een neiging tot regressie. In de manier van omgaan met elkaar, in het gemak waarmee de buitenstaander tot zondebok wordt gemaakt, in zwart-witdenken, in niet kunnen omgaan met complexiteit, in onze gulzige omgang met de natuur.

Dat is niet zo vreemd. Jarenlang was de dominante sfeer dat het leven draait om een gemakkelijk, lekker leventje te leiden. Nu de wereld verandert en dat niet meer kan, trekken we ons angstig terug op primaire veiligheden en verworvenheden: bezit, huis, herkenning en bevestiging. Er zit angst onder mensen, een vermoeden van verlies. Kunnen we dat erkennen – zonder het te legitimeren – en kunnen we een ander perspectief geven?

We hebben behoefte aan herders, denk ik, aan mensen die een gemeenschap, een familie, een kerk, een volk, helpen om overgangen te maken. Mensen die je door onzekere tijden heentrekken, die visie hebben op waar we samen heen kunnen, die wijs zijn en menselijk. Gemakkelijke antwoorden helpen ons niet door moeilijke tijden.

Als kerk zijn we hier helemaal onderdeel van. Wat mij betreft zijn we loyaal betrokken. Maar ook zelfkritisch en bereid te luisteren. Wat zegt het dat geloof en de bronnen van christelijke inspiratie zo genegeerd worden? Heeft dat ook iets met onszelf te maken? Hebben we die bronnen zelf misschien verwaarloosd of gerelativeerd of moeilijk begrijpbaar gemaakt?

Mijn project is ook een oefening in luisteren.’

Ook in De theologie podcast ging Kees van Ekris in gesprek over zijn rol als Theoloog des Vaderlands. Welke plannen heeft hij voor het aankomende jaar?