Thuis. Over de betekenis van de kerk
Bram van de Beek
“Het gaat in de kerk niet meer om grote perspectieven voor een nieuwe wereld, maar om persoonlijke beleving.”
In de tijd dat ik student was, had de kerk een duidelijk zicht op de toekomst en op haar taak daarin. De kerk is het licht van de wereld en zij is geroepen om dat licht te laten schijnen. Zij geeft de wereld hoop en de aarde wordt spoedig een tuin van vrede en recht. Weidse vergezichten ontplooiden zich en de kerk zou een prominente rol spelen in het banen van de weg naar deze toekomst. De neuzen leken ook allemaal dezelfde kant op gericht: de Rooms-Katholieke Kerk organiseerde het Tweede Vaticaans Concilie, waarbij de vensters naar de wereld open gingen, de Wereldraad van Kerken plaatste de roeping van de kerk in het perspectief van het thema ‘Christus, het Licht der wereld’ en ook de protestantse kerken in Nederland richtten hun aandacht op de samenleving.
De kerk volgde daarin de brede cultuur en politiek in het Westen. Het was de tijd van opbouw na de Tweede Wereldoorlog. Men keek vooruit en de donkere dagen van het verleden mochten nooit meer terugkomen. Inmiddels is de wereld veranderd. In de politiek zijn er geen grote visioenen meer. Men is al blij als men de winkel draaiende houdt. De cultuur heeft ook niets meer met grote verhalen. En de kerk is daarin gevolgd. Er is weinig over van het elan van de jaren zestig. Dit betekent niet alleen dat de kerk anders denkt, anders verkondigt, anders viert dan toen, maar ook dat een groot deel van de kerk afgestorven is. Juist dat deel van de kerk dat het meest gemotiveerd was voor de samenleving is grotendeels verdwenen. Daar worden de kerkdiensten (als de kerk al niet gesloten is) merendeels bezocht door bejaarden. En dat is begrijpelijk. Als de trend in de cultuur en de samenleving het centrum wordt van het kerkelijke denken en handelen, en zij daaraan haar identiteit ontleent, dan verliest ze haar betekenis als het tij is gekeerd. Er is eens gezegd: ‘Als de kerk met de cultuur trouwt, is ze snel weduwe.’ Maar het is veel erger: als de kerk haar identiteit aan de cultuur ontleent, dan is ze gauw dood. Er blijven dan alleen resten van de kerk over, daar waar ze niet met de cultuur was getrouwd. Maar dat is dan wel een gedecimeerde kerk. En dan zijn we er in Nederland nog goed af gekomen als je onze situatie vergelijkt met bijvoorbeeld Duitsland en Scandinavië.
Inmiddels is de cultuur veranderd. De grote verhalen zijn vervangen door de persoonlijke beleving van mensen. In plaats van de grootse idealen is de persoonlijke vrijheid gekomen: ieder mag zijn wie hij of zij of wat dan ook is. Alle mensen zijn gelijk en ieder bepaalt zelf zijn leven. Gezagsinstanties hebben hun betekenis verloren. Instituties dienen alleen nog om de maatschappij gaande te houden of om middelen te verschaffen om de individuele verlangens van mensen te vervullen.
Ook in deze wending volgt de kerk de cultuur. Het gaat in de kerk niet meer om grote perspectieven voor een nieuwe wereld, maar om persoonlijke beleving. God aanvaardt je zoals je bent. In de kerk mag je helemaal jezelf zijn. Je zingt liederen die expressie zijn van je gevoelens en laat je meenemen door muziek op de maat van de hartslag van je leven. Er zijn geen gevestigde structuren meer. Mensen organiseren zelf hun kerkdiensten, hun gemeenschappen, die geen vaste grenzen hebben, maar waarin ieder die dat wil binnenloopt of wegloopt. Er zijn geen ambten meer, maar alleen nog voorgangers die jouw persoonlijke godsdienst faciliteren. Wie dat wil, volgt dat op de laptop in livestream of achteraf, wanneer het hem of haar past. De kerk is bij uitstek een plek van de vrijheid geworden – van individuele vrijheid waarin mensen helemaal zichzelf mogen zijn.
Is dit de toekomst van de kerk? Ik denk het niet, net zo min als welke culturele vorm dan ook een blijvertje is. De cultuur zal weer veranderen en een kerk die de cultuur volgt, zal met die cultuur verdwijnen. Als individuele vrijheid en een God die in jouw behoeften voorziet de identiteit van de kerk vormen, dan gaat die kerk met de cultuur die deze waarden draagt ten onder.
Inmiddels begint de verandering zich af te tekenen. Het gaat niet zo goed meer met de evangelische wereld en met de evangelische invloeden in de traditionele kerken. Daarbij denk ik niet zozeer aan schandalen en conflicten die her en der optreden; die hebben de kerk altijd geteisterd. Veeleer merk je dat het hoogtepunt van de belangstelling voorbij is, net als in de cultuur de individuele vrijheid op haar retour is. De politiek is daar een weerspiegeling van. Mensen roepen om orde, niet de oude orde, maar om een nieuwe orde, een orde die door het proces van de individuele vrijheid heen is gegaan: de orde die mij past, maar die wel met harde hand aan anderen moet worden opgelegd. Waar er geen klassieke institutionele waarden meer zijn, kan gezag alleen ontleend worden aan iemand die gezag claimt en die daarvoor voldoende aanhangers vindt onder mensen die geen oriëntatie meer hebben, tegen alle oude normen in, die immers hun tijd hebben gehad, en tegen alle redelijkheid van wetenschap en wijsheid in. De vrije, liberale samenleving is voorbij. Ze heeft nog even gevlamd in het decennium dat achter ons ligt, maar de toekomst van de sterke persoonlijkheden tekent zich af. Zij beginnen het beeld van de politiek te bepalen. We moeten ons voorbereiden op een cultuur waarin niet John Lennon gezichtsbepalend is, maar Donald Trump. Je kunt dat leuk vinden of niet, maar het is wel de trend.
In de kerk duurt dat wat langer. Het is nu eenmaal zo dat de kerk altijd instapt in het bootje van de cultuur wanneer dat bijna voorbijgevaren is. Maar het zal waarschijnlijk niet lang meer duren. Dan zullen autoritaire personen de dienst gaan uitmaken. Dat zal het gezicht van de eenentwintigste eeuw worden, in de samenleving en ook in de kerk. Intussen zullen grote groepen mensen die in de kerk en allerlei kerkelijke groepen hun eigen persoonlijke beleving hebben kunnen vieren dat niet meemaken en zij zullen verdwijnen, net als de plekken waar de grote idealen van de jaren zestig leefden. Het is geen plezierig uitzicht naar de toekomst. Wat moeten we in deze situatie doen?
Dit is een voorpublicatie uit het nieuwe boek van Bram van de Beek, Thuis. Over de betekenis van de kerk.
Lees verder in:
Thuis. Over de betekenis van de kerk
In ‘Thuis’ gaat theoloog Bram van de Beek in op de betekenis van de kerk. Hij geeft antwoord op de meest prangende vragen die in een gemeente kunnen spelen. Wat is ook alweer de betekenis van de doop? En van het avondmaal? Waarom toch elke keer weer die preek? Bram van de Beek gaat ook in op praktische vragen. Hoe ga je om met kerkverlaters? Hoe geef je het jeugdwerk vorm? Het is een toegankelijk boek in gewone taal om je kennis op te frissen; en om het er even bij te pakken, als er vragen komen.