Uitvaarten leiden door gemeenteleden?

In veel gemeenten worden de uitvaarten geleid door predikanten. Zij zijn hiervoor opgeleid en hebben ervaring opgebouwd. Maar dat is niet altijd zo geweest.

Tot het midden van de vorige eeuw werden de overledenen niet vanuit de kerk, maar vanuit het sterfhuis, onafhankelijk van de kerk, begraven. Daarnaast zie je eind 1900 de kerkelijke uitvaart (met dominee, maar wel vanuit huis) wel als mogelijkheid genoemd. Vanuit de hervormde kerk was het niet de gewoonte een dominee bij een uitvaart te betrekken. Door verzakelijking in de maatschappij moest de dood echter langzaamaan het huis uit. In die tijd zie je aula’s ontstaan en speciale zalen voor uitvaarten. In aula en sterfhuis konden familieleden of de dominee uit de bijbel lezen en een bemoedigend woord spreken.

Doordat het pastoraat persoonlijker werd in de vorige eeuw, groeide de overtuiging dat je rouwenden ook bij een uitvaart pastoraal kunt bijstaan. De uitvaart werd daarmee in het licht van de opstanding van Jezus Christus gesteld. Langzaamaan kwam de uitvaart naar de kerk toe en werd er vanuit de kerk begraven. Deze uitvaartgeschiedenis van de afgelopen eeuwen, werkt echter nog steeds door in onze huidige uitvaartmanieren.

Kerkdienst met ambtelijke vertegenwoordigers

Een kerkdienst bij een uitvaart wordt vaak geleid door een predikant. Voor een predikant is het leiden van een uitvaart een prachtige manier om mensen pastoraal te ondersteunen. Het levensverhaal van de overledene wordt in een uitvaartdienst gekoppeld aan het geloofsverhaal en ondersteund met mooie liederen en gebeden en soms symbolen en rituelen. Voor de nabestaanden werkt de uitvaartdienst troostend en herkennend en is die een wezenlijk onderdeel in de rouwondersteuning.

Het levensverhaal van de overledene gekoppeld aan het geloofsverhaal

De predikant(en) alleen?

Uitvaarten kunnen mooie afscheidsmomenten zijn. Maar als het er opeens veel achter elkaar zijn, kunnen ze ook een belasting zijn voor een predikant. Ook nu er steeds meer oudere gemeenteleden in de gemeenten zijn, blijkt dat sommige predikanten vaker uitvaartdiensten dan trouw-en doopdiensten leiden. Vanuit verschillende kerkenraden bezint men zich op uitvaarten: ‘Wij hebben zoveel ouderen, kunnen wij niet een team maken, dat uitvaarten leidt?’ Of vanuit predikanten: ‘Er zijn zoveel randleden, die ik niet ken, kunnen anderen hun uitvaart niet leiden?’

Of vanuit ouderlingen: ‘Ik bezoek al jaren mensen in het verpleeghuis, het contact dat we opbouwen is mooi. Soms vraagt de oudere of de familie of ik de uitvaartdienst niet kan leiden’.

Daarnaast vragen uitvaarten soms ook een heel geregel rond vacaturetijden of vakanties. Zou dat niet anders opgelost kunnen worden?

‘Uitvaartdiensten’ en ‘Dienst van Woord en Gebed’

De geschiedenis betreffende uitvaarten laat zien dat de predikant pas in het tweede deel van de vorige eeuw een belangrijker rol heeft gekregen bij het leiden van uitvaartdiensten. Voor die tijd werden de uitvaarten meestal door familieleden of anderen geleid. Deze tweeledigheid, de plek van de predikant en de plek van andere uitvaartleiders, vind je tot op heden terug in de Kerkorde van de Protestantse Kerk: het leiden van uitvaarten is niet alleen voorbehouden aan predikanten, ook anderen kunnen uitvaarten leiden. De Kerkorde van de Protestantse Kerk kent namelijk een onderscheid tussen ‘uitvaartdiensten’ en ‘diensten van Woord en Gebed’. De ‘uitvaartdiensten’, officiële kerkdiensten, worden door de predikanten geleid. Een ‘dienst van Woord en Gebed’ daarentegen mag door iedereen geleid worden. Dat is een samenkomst met een pastoraal karakter, een soort getijdedienst, waarin alle leden van de gemeente kunnen voorgaan. Een ambt is dus niet strikt noodzakelijk. Vroeger had een rouwdienst (aan huis, in een verenigingsgebouw of in de aula van de begraafplaats) in verreweg de meeste gevallen een dergelijk karakter.

Kan dan iedereen zomaar voorgaan? Een gemeente die zijn gemeenteleden serieus neemt, zorgt ervoor dat gemeenteleden, die door middel van een ‘dienst van Woord en Gebed’ anderen pastoraal willen bijstaan, ook zélf ondersteund worden. De Protestantse Kerk biedt voor deze mensen een training van 8 dagdelen aan. Mensen worden in deze training geschoold in het ondersteunen van de nabestaanden door middel van de ‘dienst van Woord en Gebed’.

Vaardigheden voor het leiden van uitvaarten

Wat moet je kunnen, als je uitvaarten leidt? Allereerst moet je met mensen kunnen omgaan, die in een kwetsbare situatie zitten. Daarnaast moet je je eigen rouwervaringen onder ogen durven zien; deze kunnen je belemmeren of steunen. Je moet je goed kunnen inleven in verschillende mensen en families. Praktisch moet je het levensverhaal van mensen kunnen verbinden met het geloofsverhaal. Ook moet je een ‘dienst van Woord en Gebed’ kunnen opzetten en vormgeven, wetende dat er nabestaanden komen die zowel veel als geen kerkelijke achtergrond hebben. Je moet kunnen presenteren en mensen kunnen ondersteunen en troost bieden.

Training ‘Uitvaarten leiden door gemeenteleden’

Vanuit de Protestantse Kerk wordt al jaren een praktische training aangeboden voor gemeenteleden, die interesse hebben om uitvaarten te leiden. Deze training is erop gericht om iemand geheel zelfstandig een ‘dienst van Woord en Gebed’ te laten voorbereiden en te laten leiden, mét de gesprekken hier omheen. Ook beginnende kerkelijk werkers en predikanten, die extra ondersteuning nodig hebben om met uitvaarten van start te gaan, doen hier vaak aan mee.

Eigen rouwervaringen kunnen belemmeren of steunen

Je moet veel kunnen als je een uitvaart leidt. De training voor gemeenteleden, die uitvaarten gaan begeleiden, is een breed opgezette training, gericht op het ontwikkelen van verschillende vaardigheden. Er wordt vooral praktisch geoefend, met gespreksvoering, waarbij ook de eigen rouwgeschiedenis ingebracht wordt. Er wordt geoefend met het maken van een overdenking, waarbij het levensverhaal van de overledene verbonden wordt aan het geloofsverhaal. Ook het vormgeven van een ‘dienst van Woord en Gebed’ komt aan bod. Gekeken wordt naar de onderdelen die daarin centraal staan en hun functie. Verder wordt er in de training geoefend met het gebruik van symbolen en rituelen en de waarde daarvan. Dit onderdeel is voor sommige mensen totaal nieuw en verrassend. Ook wordt er een dagdeel aandacht aan presentatie geschonken. De laatste dag in de training is de meest intensieve dag, waarop iedereen vanuit een casus een dienst, overdenking en symbool en ritueel voorbereidt en voor de groep presenteert. Het hele proces tot het leiden van een ‘dienst van Woord en Gebed’ is doorlopen als de training gevolgd is. Als alle dagdelen en opdrachten voltooid zijn, krijgt de deelnemer een certificaat.

Een training en dan verder?

Veel gemeenteleden die getraind zijn, leiden zelfstandig een ‘dienst van Woord en Gebed’. Soms de eerste keer/keren met ondersteuning van oudgroepsleden of met ondersteuning van de eigen predikant. De ondersteuning kan soms vooral een aanmoediging zijn, soms ook een kritische blik. Wel blijkt dan dat de deelnemers al veel geleerd hebben.

… geen concurrentie, maar aanvulling …

Andere praktische zaken

Er zijn goede afspraken nodig rondom pastorale begeleiding vooraf (als iemand ongeneeslijk ziek is) en nadien (begeleiding van de nabestaande(n) nadat iemand begraven is). Is er de mogelijkheid dat degene die af en toe een uitvaart leidt, hierin ook meedoet? Of is het handiger dat er een apart team van mensen is, dat na het nagesprek de rouwbegeleiding overneemt?

Als er in de gemeente meerdere uitvaartleiders beschikbaar zijn ( predikant én gemeenteleden), is het handig dat er een coördinatiepunt is van waaruit de uitvaartleiders uitvaarten toebedeeld krijgen.

Afstemming met predikant en kerkenraad zorgt ervoor dat gemeenteleden die uitvaarten leiden niet als concurrenten, maar als aanvulling gezien worden. Zorgvuldigheid en openheid is daarbij een vereiste. Daarnaast zijn er gemeenten die ervoor kiezen hun ‘uitvaartleiders’ te bevestigen als ouderlingen-met een bijzondere opdracht. Dat is mooi, omdat zo deze pastorale taak dicht bij de kerkenraad blijft. Maar het is niet noodzakelijk.

Sommige getrainde gemeenteleden doen maar af en toe een dienst van ‘Woord en Gebed’. Voor mensen die het vaker doen, wordt soms gedacht over een financiële tegemoetkoming.

Al met al zie je dat de geschiedenis rondom uitvaarten ons in het heden niet beperkt, maar mogelijkheden biedt om op meerdere manieren met uitvaarten om te gaan. Een goede uitvaart is een pastorale uitvaart, waarbij de overledene herkend en erkend wordt en in het licht van Pasen neergezet wordt.