Vieren in lockdown
Over het nieuwe normaal
Toen vanaf maart vorig jaar de kerken vanwege de eerste coronalockdown gesloten werden voor bezoekers aan de eredienst, stonden veel pastores voor de vraag: wat nu? De oplossing werd vrijwel meteen gezocht in de digitale wereld. Hoewel er talloze digitale mogelijkheden zijn, kwam toch snel de nadruk te liggen op het streamen van de zondagse vieringen. Die werden hiermee een soort prototype van lockdownliturgie. En ze zijn gebleven, ook toen de kerken weer opengingen. Is vieren online én in de kerk nu het ‘nieuwe normaal’?
Voor de meeste mensen werkzaam in het pastoraat, professionals zowel als vrijwilligers, was de stap naar cyberspace een totaal nieuwe ervaring en een grote omschakeling. Er moest naar alternatieven gezocht worden om de gelovige achterban spiritueel te kunnen blijven voeden en om het contact te houden met de geloofsgemeenschap, toen de kerken tijdens de lockdown in 2020 hun deuren sloten. Pastores gingen ermee aan de slag, sommigen individueel, anderen wilden graag als pastoraal team zichtbaar blijven. Doordat de nadruk kwam te liggen op de zondagse vieringen, leken andere digitale liturgische initiatieven en mogelijkheden wat op de achtergrond te raken, zoals het online bidden, digitale tools voor huisliturgie, podcasts met reflecties op de Schrift, WhatsApp-gebedsgroepen, en in het kielzog ervan digitale catecheses en gespreksbijeenkomsten.
Al deze uiteenlopende initiatieven geven wel blijk van een grote pastorale creativiteit.
Een bijkomend positief effect is dat kerkgemeenschappen nog nooit zo alom aanwezig en zichtbaar zijn geweest als in deze coronatijd en dat juist in een zeer geseculariseerde omgeving als het internet. Doordat veel vormen van liturgie via sociale mediakanalen als YouTube en Facebook worden aangeboden, is het aanbod gemakkelijk toegankelijk en bereikbaar voor mensen die anders niet zo snel in de kerk zouden komen. Door het liken, delen en reacties plaatsen op sociale media, zien ook anderen in het netwerk van een gebruiker wat er gebeurt en komen zij met digitale liturgie in aanraking zonder dat er meteen interactie hoeft plaats te vinden. Bovendien overschrijdt in de nodige gevallen het aantal ‘views’ van een online liturgie het vier- of vijfvoudige van het aantal bezoekers dat op zondag naar de kerk komt. Er gaat zo een sterke missionaire kracht van uit.
kerkdiensten bij te wonen, soms omdat het voor pastores een te grote opgave was om het erbij te doen, soms omdat de motivatie of affiniteit met de digitale wereld ontbrak. In andere gevallen omdat bijvoorbeeld het verschil in kwaliteit en aanbod met de buurgemeentes of parochies te groot was. Mede doordat tijdens de eerste lockdown in het voorjaar van 2020 de initiatieven als paddenstoelen uit de grond schoten, was het grote kwaliteitsverschil van de livestreams een van de eerste dingen die opviel. Dat varieerde van voorgangers die met hun smartphone slecht te verstaan vanuit hun huiskamer streamden tot goed geregisseerde meercameraregistraties van de zondagsliturgie en alles wat er tussenin zat.
Al vroeg tijdens de eerste lockdown in het voorjaar van 2020 nam een aantal nieuwe bewegingen binnen de katholieke kerk het initiatief om via Zoom de liturgie van het paastriduüm te vieren. Deelnemers aan de vieringen van OnlineMis. nl werden uitgenodigd om op Witte Donderdag elkaar thuis de voeten te wassen en om tijdens de paaswake een vuur te maken. Een priester ging voor vanuit een kapel en mensen haakten thuis aan, waar een aantal de rol van cantor en lector op zich namen. Er werd hardop meegezongen en gebeden. Er was volgens de deelnemers een hoge mate van participatie aan de vieringen en een sterk gevoel van gemeenschap omdat men elkaar zag in de Zoom-omgeving. Deze Zoom-vieringen werden tot aan de zomer wekelijks voortgezet.
Hybride liturgie
Nadat vanaf de zomer van 2020 het deelnemen aan kerkelijke vieringen weer onder voorwaarden was toegestaan, zijn veel gemeenten, parochies en religieuze gemeenschappen toch doorgegaan met het streamen van de vieringen, juist om aan een behoefte te voldoen. Uit een Duits onderzoek van vijf regionale protestantse kerken blijkt dat ruim 80 procent van de ondervraagden behoefte heeft aan een continuering van online vieringen. Het merendeel van de deelnemers aan het onderzoek was tussen 40 en 60 jaar oud.[1] De diverse varianten van lockdownliturgie hebben nog eens nadrukkelijk aan het licht gebracht dat er hybride vormen van kerkgemeenschappen bestaan, waarbij mensen een liturgie van de eigen gemeenschap thuis vieren met hun mobiele telefoon of vanachter een computerscherm enerzijds of in het kerkgebouw anderzijds.
Op zich is dat geen nieuw fenomeen. Er bestaan al jaren diverse applicaties voor online gebed en meditatie bijvoorbeeld, en ook livestream en televisievieringen zijn geen nieuw verschijnsel. Het zijn uitingen van een huidige digitale cultuur waarin het leven in een constante staat van online zijn een nieuwe werkelijkheid geworden is. Met de smartphone in de hand of achter de computer verrichten we zoveel online handelingen per uur dat de scheiding tussen een offline en online leven volledig is vervaagd en met elkaar verweven is geraakt.
Multisite reality
Hierdoor is een nieuwe omgeving ontstaan. De Amerikaanse religiewetenschapper Heidi Campbell omschrijft deze digitale omgeving als een multisite reality. Zij heeft veel onderzoek gedaan naar online religie en signaleert dat de sociale netwerkstructuur van het internet een sterke invloed heeft op online en offline religie, dus ook op de liturgie. Met andere woorden: elementen van online- en offlinecultuur worden met elkaar verweven in een nieuwe omgeving: een unieke context die we als een nieuwe werkelijkheid moeten zien.[2] Het is een nieuwe existentiële context, een echte ruimte of plaats die op organische wijze geïntegreerd is geraakt in ons dagelijks leven,[3] ook het religieuze of spirituele leven.
Campbell omschrijft dit als ‘digital religion’. Het internet werkt volgens haar als een verbindende kracht tussen online religieuze activiteiten (technisch mogelijk gemaakt door het gebruik van het internet) en offline religieuze activiteit, bijvoorbeeld liturgische praktijken in kerkgebouwen. Digitale religie ‘beschrijft de technologische en culturele ruimte die wordt opgeroepen als we het hebben over hoe online en religieuze sferen in elkaar zijn overgegaan.’[4] Het internet is hiermee een plaats geworden waar liturgische praktijken plaatsvinden die digitaal (technisch) bemiddeld zijn. Je zou dit, naar het voorbeeld van digitale religie, digitale liturgie kunt noemen, een term die uitwisselbaar is met online liturgie en die verwijst naar de mogelijkheid om online, via het internet, deel te nemen aan liturgische activiteiten.
Deze hybride digitale omgeving is dus een echte en existentieel werkelijke omgeving en daarom moeten liturgische activiteiten die daar plaatsvinden dan ook als echte, authentieke, liturgie worden gewaardeerd.
Gemeenschap
Hoewel digitale vormen van liturgie voor veel mensen van grote waarde zijn, geven veel gelovigen toch de voorkeur aan het bezoeken van een viering in een kerk. Het gemis van contact met de fysieke kerkgemeenschap speelt hierbij een belangrijke rol. Men mist de ervaring onderdeel te zijn van een groter geheel evenals het contact met medegelovigen tijdens en na de viering.
Het is waar dat online liturgie de individualistische kant van de geloofsbeleving kan versterken. De fysieke ontmoeting blijft wezenlijk voor kerk zijn. Maar er zijn voorbeelden waar ook in een online omgeving ontmoeting in de liturgie mogelijk wordt gemaakt. Gelovigen die deelnemen aan een gestreamde viering kunnen anderen een WhatsApp-bericht sturen met een vredeswens als dat bijvoorbeeld in een eucharistieviering ook gebeurt. Of mensen laten via een reactie op sociale media weten dat ze deelnemen aan een dienst en leveren gebedsintenties aan. Op deze manier komen de digitale gemeenschap en de verbondenheid met elkaar zichtbaar tot stand. Ook zijn er vieringen in een Zoom-omgeving waar de aanwezige gemeenschap elkaar ook ziet en waarin participatie en interactie worden gestimuleerd.
De coronapandemie heeft ons er sinds het voorjaar van 2020 sterk van bewust gemaakt dat we in een digitale cultuur leven en dat zij haar invloed heeft op alle facetten van het leven, ook het spirituele leven, en dus ook de liturgie. Er zijn veel online initiatieven gestart, er is veel geëxperimenteerd. De beperkingen die digitale liturgie met zich meebrengt, mogen we niet veronachtzamen. Die zijn er nu eenmaal. Ze raken belangrijke elementen uit de liturgie zoals gemeenschap en participatie, ontmoeting, lichamelijkheid en aanwezigheid. Deze zijn niet afwezig in een online omgeving, maar krijgen een andere invulling in een digitale context. Ze passen zich aan, aan de nieuwe werkelijkheid. Maar is dat niet eigen aan de liturgie?
Michael-Dominique Magielse is dominicaan en werkt aan de School of Catholic Theology van Tilburg University aan een proefschrift over digitale liturgie. Daarnaast draagt hij als priester pastorale verantwoordelijkheid voor de Surinaamse gemeenschap in Rotterdam.
Noten
[1] www.katholisch.de/artikel/26923-studie-onlinegottesdienste-auch-nach-corona-lockdownstark-gefragt.
[2] Heidi Campbell and Stephen Garner, Networked Theology. Negotiating Faith in Digital Culture (Grand Rapids: Baker Academic, 2016).
[3] Antonio Spadaro, Friending God. Social Media, Spirituality and Community (New York: The Crossroad Publishing Company, 2016).
[4] Heidi Campbell, ‘Introduction’, in Digital Religion. Understanding Religious Practice in New Media Worlds, ed. Heidi Campbell (London/New York: Routledge, 2013).