‘Zij moeten heerschappij voeren over…’

In 2016 verscheen de Groene Bijbel. Het is een speciale editie van de Nieuwe Bijbel Vertaling met veel aandacht voor ‘het groen’ in de Bijbel. Deze speciale editie komt natuurlijk niet uit de lucht vallen.

We realiseren ons steeds meer dat we leven op een kwetsbare planeet en dat er alle reden is echt stappen (terug) te zetten. De Groene Bijbel wil ons daartoe ook uitdagen.

We geloven immers in een God die alles zeer ‘tov’ heeft geschapen en die zuinig is op zijn schepping. Het gekke is echter dat christenen bepaald niet voorop lopen als het gaat om de zorg voor het milieu. Een onderzoek van de EO van een aantal jaar geleden liet zien dat zij zich op dit punt nauwelijks onderscheiden van anderen. Op sommige terreinen doen ze het zelfs slechter. Kennelijk is het besef dat onze wereld een geschapen wereld is, dus een Schepper kent, niet echt doorslaggevend voor de manier waarop gelovigen met de aarde omgaan. We zien dat ook weerspiegeld in het niet al te groene karakter van het CDA. Daar staat overigens de Christen Unie naast die juist wel groen is.

Genesis 1 funest?

In de titel boven dit artikel staan woorden van Genesis 1:26. De mens wordt geroepen te heersen over de vissen van de zee, de vogels van de hemel, het vee, de hele aarde en over alles wat daarop rondkruipt. Het woord ‘heersen’ roept niet onmiddellijk een wereld op waarin duurzaamheid en goed rentmeesterschap de dienst uitmaken. Ligt in Genesis 1 een kiem voor de uitbuiting en het misbruik van de aarde? Sommige theologen antwoorden daar zondermeer positief op. Ze hebben natuurlijk ook wel een punt met dat ‘heersen over’. Dat werkwoord roept inderdaad niet direct een sfeer op van respect en behoedzaamheid. Daar moeten we ook eerlijk in zijn, maar je kunt je wel afvragen of dit ‘gebod’ – het eerste in de Bijbel! – echt leidend is geweest in de houding van mensen tegenover de schepping. Het heeft in ieder geval binnen de kerk nooit echt geklonken als een gebod: ‘gij zult heersen over de natuur…’. We moeten ons ook realiseren dat Genesis geschreven is in een tijd waarin de natuur nog ‘oppermachtig’ was. Mensen hadden weinig in te brengen, ze waren in hoge mate afhankelijk van hun leefomgeving. Ze hadden domweg het vermogen niet om de natuur ingrijpend te beïnvloeden. Dat is inmiddels wel veranderd. Onze invloed gaat de draagkracht van de aarde ver te boven.

Verbond met de aarde

Er zijn theologen die het accent graag willen verleggen van Genesis 1 naar Genesis 9, het verhaal over Noach. In dat hoofdstuk lezen we over een verbond tussen God en de aarde. De regenboog is er het teken van. De mens maakt hier deel uit van alles wat leeft. Hij staat niet meer als een heerser tussen God en de rest van de schepping, maar maakt deel uit van die schepping. De aarde zelf is hier verbondspartner van God. Dat roept inderdaad een ander beeld op dan in Genesis 1, maar ook hier is de sfeer niet onbekommerd. De dieren zullen angst voor mensen hebben, lezen we in het begin van hoofdstuk 9. Mensen krijgen macht over de dieren.

Is het dan alleen maar tobben als het gaat om de Bijbel en het milieu? Niet als we goed lezen. We zien dat in Genesis 1 het menselijk ‘heersen’ bepaald wordt door het beelddrager-zijn van God. ‘Laat ons mensen maken naar ons beeld…’. Dat zet de toon voor ons mens-zijn. Ook in ons ‘heersen’ zullen we lijken op onze Schepper voor wie ‘heersen over’ altijd ‘liefdevolle dienst aan’ is. En dat ‘heersen’ moet ook in alle bescheidenheid gebeuren, want we zijn God niet. In Job 38 en 39 wordt Job scherp, maar tegelijk liefdevol zijn plaats gewezen: ‘ken jij de wetten van de hemel, kun je jouw orde aan de aarde opleggen?’ (38:33) en ‘is het aan jouw wijsheid te danken dat de valk opstijgt en zijn vleugels spreidt om zuidwaarts te trekken?’ (39:26). Nee dus. We zijn kleine mensen in een grote kosmos. Denk aan Psalm 8.

Een ecologische bekering

We komen er meer en meer achter dat we de aarde niet onze (wan)orde kunnen opleggen. Breed leeft in onze samenleving het besef dat het vijf voor twaalf is. Overal zien we concrete investeringen in duurzaamheid. Kerkmensen mogen dan misschien niet vooroplopen, ook binnen de kerken zien we echt een omslag. Belangrijk is de recente groene pauselijke encycliek ‘Laudato si’ van paus Franciscus. Diepgravend dacht hij na over de milieucrisis en wat er moet gebeuren. Ook buiten de kerk heeft deze encycliek de aandacht getrokken en waardering geoogst. De encycliek ontleent zijn naam aan het refrein in Franciscus’ Zonnelied, “Geprezen zijt Gij, mijn Heer”. Paus Franciscus zoekt iets als een ‘mondiale ecologische bekering’. Zover zijn we nog zeker niet, maar er is wel veel gaande, juist ook op kleine schaal.

‘Heersen’ roept niet een sfeer van respect en behoedzaamheid op

Groene kerken

Tekenend is het fenomeen ‘Groene Kerken’ (www. groenekerken.nl). Dat zijn kerken die zich hebben aangesloten bij een door Kerk in Actie en Tear opgericht netwerk. Inmiddels zijn het er bijna 150. Ook moskeeën doen mee. Het is geen keurmerk, maar als kerken groen willen zijn, moeten ze natuurlijk wel duidelijk maken wat voor plannen ze rond duurzaamheid en rentmeesterschap hebben. Het gaat om een doorgaand proces waarbij je als kerkelijke gemeente elk jaar iets nieuws moet ondernemen. Dat wordt ook gecheckt. Voor de hand liggend, zeker ook financieel, zijn uiteraard zonnepanelen op het dak. Tenminste één kerk heeft haar zonnepanelen heel creatief in de vorm van een kruis op het dak gelegd. Er is ook een kerk die een moestuin heeft ten bate van de voedselbank. Allerlei kerken denken na over hun verwarming: moet je het nog willen, in de winter een grote steenkoude kerk voor een uur (met gas) te verwarmen? Gesprekken zijn gaande over autogebruik, vleesconsumptie en vliegvakanties. Kunnen we het ons bijvoorbeeld nog permitteren ongelimiteerd overal naar toe te vliegen? Hier wordt het natuurlijk wel spannend, want dit soort vragen raakt vaak direct aan onze manier van leven. Durven (groene) kerken zover te gaan dat het denken over duurzaamheid ook ergens vervelend en pijnlijk wordt omdat er vragen worden gesteld bij onze manier van leven?

Het aantal groene kerken stijgt gestaag en dat is verheugend. Maar tegelijk is het niet meer dan een allereerste begin. Want veruit de meeste kerken hebben zich nog niet gemeld bij het netwerk.

De encycliek ‘Laudato si’… een mondiale ecologische bekering?

‘Want God had de kosmos zo lief…’

We zijn op weg naar kerst. In dat verband is er een intrigerend vers in het Evangelie van Johannes: ‘Want God had de wereld zo lief dat hij zijn enige Zoon heeft gegeven, opdat iedereen die in hem gelooft niet verloren gaat, maar eeuwig leven heeft.’ (NBV) Het is een heel bekend en soms ook wat versleten vers, maar als we weten dat er in het Grieks ‘kosmos’ staat, licht het vers op een nieuwe manier op: ‘Want God had de kosmos zo lief dat…’. Vaak beperken we ‘de wereld’ tot de mensenwereld, maar er is in deze tijd voor mijn gevoel ook alle reden om aan de kosmos te denken. Gods liefde beperkt zich niet tot mensen, maar omvat de hele geschapen werkelijkheid. Kerst is dus feitelijk altijd een groene kerst. Laudato si…!